Commerce II (Marathi Version) (1)-munotes

Page 1

Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 2
IeìkeÀ - 1
1) mesJes®eer mebkeÀuHevee 1
IeìkeÀ - 2
2) efkeÀjkeÀesU J³eeHeej 21
IeìkeÀ - 3
3) mesJee GÐeesieeleerue DeeOegefvekeÀ keÀue - ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve #es$e 36
4) yeBefkebÀie DeeefCe efJecee #es$e 51
5) ceO³emLe meeKeUer / ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve 65
IeìkeÀ - 4
6) F&-keÀe@ceme& - F& keÀe@ceme&®eer DeesUKe 80
7) F& keÀe@ceme&®es ÒekeÀej 92
8) Yeejleeleerue F& keÀe@ceme&®eer meÐe: efmLeleer 104
munotes.in

Page 2

1
IeìkeÀ-1
mesJes®eer mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎäs
1.1 ÒemleeJevee
1.2 mesJeeb®eer J³eeK³ee
1.3 mesJes®eer JewefMeäîes
1.4 Yeejleeleerue mesJee #es$ee®es cenÊJe
1.5 mesJee #es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe
1.6 efJeHeCeve mebMeesOeve DeeefCe e fJeHeCeve mebMeesOevee®eer JewefMeäîes
1.7 efJeHeCeve mebMeesOeve Òeef¬eÀ³ee
1.8 mesJee GlHeeove peerJeve®e¬eÀ
1.9 mesJee #es$eemeeþer DeeJneves
1.10 meejebMe
1.11 ÒeMve
1.0 GefÎäs
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eevebÊej efJeÐeeL³ee¥vee -
1)mesJes®eer J³eeK³ee mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
2)mesJes®eer JewefMeäîes meebielee ³esleerue.
3)Yeejleeleerue mesJee #es$ee®es cenlJe mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
4)mesJee #es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe meebielee ³esF&ue.
5)efJeHeCeve mebMeesOeve Òeef¬eÀ ³ee mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
6)mesJee GlHeeove peerJeve ®e¬eÀ mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
7)mesJee #es$eemeeþer keÀesCekeÀesCel³ee DeeJneveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles les DeY³eemelee ³esF&ue.
1.1 ÒemleeJevee
meO³ee mesJee efJeHeCeveeuee DeefOeke À cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. ³ee mesJee efJeHeCeveecegUs osMeebleie&le
JepeeieeflekeÀ efJeHeCeveeceO³es osKeerue cenÊJe Deens. Jemleg DeeefCe mesJee ³eeceO³es efYeVelee Demeueer lejer Jemlet
GlHeeoveemeeþer mesJee DeeJeM³ekeÀ Demeleele. Goe. DevegefJecee, ye@befkebÀie, peeefnjele ÒeleJeejer, mebJesäve, cegêerkeÀjCe, mebMeesOeve efJeHeCeve ceeefnleer Fl³eeoer Jemlet nermunotes.in

Page 3

2
¢M³emJeªHeele cnCepes YeeweflekeÀ mJeªHee®es GlHeeove Deens. Jemleg®es efJeHeCeveece O³es ÒeLece Jemleg®es
GlHeeove kesÀues peeles Je veblej yeepeejele efJe¬eÀer kesÀueer peeles. Lees[ke̳eele Jemlet®³ee efJeHeCeveele GlHeeove -
efJe¬eÀer kesÀueer peeles. Lees[ke̳eele Jemlet®³ee efJeHeCeveele GlHeeove -efJe¬eÀer-GHeYeesie Demee ¬eÀce Demelee s.
Hejbleg mesJeeb®³ee efJeHeCeveeceO³es ¬eÀce JesieUe Deens. ³eeceO³es ÒeLece efJe¬eÀer veblej GlHeeove DeeefCe
GlHeeoveeveblej efle®ee GlHeeove meesyele GHeYeesie I³eeJee ueeielees. cnCepes®e mesJeeb®³ee efJeHeCeveele efJe¬eÀer
GlHeeove GHeYeesie Demee ¬ eÀce ueeielees.
1.2 mesJes®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF SERVICE)
1) The American marketing Association defines service as a
activities, benefits or satisfaction which are offered for sale or are
provided in connection with the sale of goods.
2) efHeÀuee rHe keÀesìuej -’SkeÀ J³ekeÌleer/mebmLee ogmeN³ee J³ekeÌleermeeþer mebmLesmeeþer/ keÀjerle Demeuesueer
peer cetuele: De¢M³e Deens Je p³eecegUs keÀesCeleener ceeuekeÀer nkeÌkeÀ efvecee&Ce nesle veener. DeMeer keÀe³ex cnCepes
mesJee nes³e. l³ee®es GlHeeove Y eeweflekeÀ JemlegMeer efveie[erle Demesue Jee vemesue.“
Philip Kotler -A service is any act of performance that one party
can offer to another that is essentially intangible and does not resuit
in the ownership of anythigns. Its ownership may or may notbe tied
to a physical product .
3) efJeu³ece mìvìve -’mesJee cnCepes peer DeesUKelee ³esCeejer De¢M³e ef¬eÀ³ee p³ee J³eJenejeb®ee cegK³e
GÎsMe ûeenkeÀeb®eer iejpe Hetle&lee ne Demelees“
William Stanton -“Services are identifiable intangible activities that
are the main object of a transaction designed to provide want
satisfying to customers.”
1.3 mesJeeb®eer JewefMeäîes (FEATURES OF SERVICES)
1) De¢M³e (Intangibility) -mesJee [esȳeebvee efomele veenerle efkebÀJee l³eebvee mHeMe& keÀjlee ³esle
veener. cnCepes®e l³ee De¢M³e Demeleele JemlegÒeceeCes mesJeeb®es efvejer#eCe, HeenCeer Je cetu³eebkeÀve keÀjlee ³esle
veener. mesJee ner DeYeeweflekeÀ Demegve efleuee DeekeÀej veener.
2) DeefJeYeep³elee (Inseparability) -GlHeeokeÀeHeemetve mesJee JesieUer keÀ jlee ³esle veener mesJeeb®es
GlHeeove Je GHeYeesie ³ee oesve yeeyeer efJeYekeÌle keÀjlee ³esle veenerle. Goe. efJeceeve kebÀHeveer nJeeF& ÒeJeeme
ìHeeueeves HeeþJet MekeÀle veener. cnCepes®e GlHeeokeÀemeesyele®e efle®ee GHeYeesie I³eeJee ueeielees Jejerue
meJee¥®ee efJe®eej keÀjlee mesJee ner DeefJeYeep³e yeeye Deens.munotes.in

Page 4

3
3) efkebÀcele (Pricing) -mesJee efJeHeCeveeceO³es efkebÀcele cnCepes DeekeÀej, HeÀerpe, Yee[s, ìesue,
keÀceerMeve, nHlee nes³e. veeJe keÀener Demeues lejer efkebÀceleerlegve Ke®e& peelee veH eÀe efceUeuee Heeefnpes ns
efveef½ele. ûeenkeÀeuee HejJe[sue Je veHeÀener efceUsue DeMeer mHeOee&lcekeÀ efkebÀcele þjJeeJeer ueeieles.
4) yengefpevemeerHeCee (Variability) -mesJeeb®³ee opee&yeeyele megmebieleer Je SkeÀJeeke̳elee Dee{Ule
veener. mesJeeb® ³ee opee&ceO³es efJemebieleer efomegve ³esles. Goe: SkeÀ®e [e@keÌìj meJe&®e Meðeef¬eÀ³ee SkeÀmeejK³ee
keÀewMeu³eeves keÀ© MekeÀle veener mesJee GlHeeokeÀe®es keÀewMeu³e Je ceveefmLeleer ûeenkeÀe®es menkeÀe³e&, keÀecee®ee
leeCe, Fl³eeoer ieesäercegUs opee&c eO³es efJemebieleer Dee{Ugve ³esles.
5) G®®e veeMeJeble (Highlypreishable) -mesJee GlHeeoerle keÀ©ve meeþJegve þsJelee ³esle
veenerle. GlHeeoveemeesyele l³ee®ee GHeYeesie I³eeJee ueeielees. Goe. SKeeoîeeves veeìkeÀe®eer eflekeÀerì
keÀe{ueer Hejbleg veeìk eÀ meg© Peeu³eeveblej JesUeves iesuee. DeMeeJesUer l³ee J³ekeÌleeruee les veeìkeÀ
meg©JeeleerHeemegve Hejle HeenC³eemeeþer Hegvne eflekeÀerì keÀe{eJeer ueeieles. mesJeeb®es GlHeeove keÀ©ve
YeefJe<³ekeÀeUemeeþer meeþJegve þsJelee ³esle veener.
6) yeoueleer ceeieCeer -HeefjefmLeleervegmeej Je iejpesvegmeej mesJeeb®³ee ceeieCeerceO³es ®e{Gleej nesle
Demeleele. mesJeebvee efve³eefcele Je Kee$eerMeerj DeMeer ceeieCeer Demele veener. meceepee®es meJe&meeOeejCe
peerJeveceeve Je DeLe&J³eJemLes®eer efmLeleer ³ee o esve IeìkeÀebJej mesJeeb®eer ceeieCeer DeJeuebyetve Demeles. ceeieCeer
Jee{sue ³ee DeHes#eeJej mesJeeb®es GlHeeove keÀjlee ³esle veener.
7) mesJee efJe¬esÀl³eeuee Hejle keÀjlee ³esle veener -oes³eslees.Hejbleg meoeskegÀMeue J³ekeÌleerkeÀ[gve®e I³eeJee ueeieleele.
8) GlHeeove SkeÀe efþkeÀeCeer Je GHeYeesie ogmeN³ee efþkeÀeCeer DeMeke̳e -mesJeeb®es GlHeeov e p³ee
efþkeÀeCeer l³ee®e efþkeÀeCeer l³ee®ee GHeYeesie I³eeJee ueeielees. ogmeN³ee efþkeÀeCeer l³ee®ee GHeYeesie Ieslee ³esle
veener.
1.4 Yeejleeleerue mesJee #es$ee®es cenÊJe (IMPOTANCE OFSERVICE
SECTIONS IN INDIA)
Yeejleeleerue mesJee #es$eeyeeyele®es cenÊJe mHeä keÀje.
mesJee #es$e Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesceO³es cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeles. ³eeceO³es mLetue
jeä^er³e GlHeveeleerue mesJee #es$ee®ee Jeeìe, jespeieej efveefce&leer, HejefkeÀ³e efJeefvece³e, efve³ee&le Fl³eeoerceO³es
mesJee#es$e cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesceO³es mesJee #es$ee®es cenÊJe
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) mLetue jeä^er³e GlHeVeeleerue menYeeie : (contribution to GDP) Gross
Domestic Product 1951 Heemetve mesJee #es $ee®ee menYeeie mLetue jeefä^³e GlHeVeeceO³es Deens /munotes.in

Page 5

4
lees meO³ee ogHHeì nesle iesuee Deens. mesJee #es$ee®ee mLetue jeä^er³e GlHeVeeceOeerue menYeeie Keeueerue
ìsyeueÜejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
mesJee #es$ee®ee mLetue jeä^er³e GlHeVeeleerue menYeeie.
mLetue jeä^er³e GlHeVeeceO³es mesJee #es$ee®ee menYeeie Jee{C³ee®eer keÀejCes Heg{erue ÒeceeCes meebielee
³esleerue.
‡ mesJee #es$eeceOeerue J ³eeJemeeef³ekeÀjCe.
‡ yeBkeÀ, JeenletkeÀ Je Flej Hee ³eeYetle megefJeOeebceOeerue Jee{
‡ 1991 uee mesJee #es$ee®es GoejerkeÀjCe
mesJee#es$eeleerue keÀener cenÊJee®ee menYeeie Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
2) jespeieej -1951 Heemetve mesJee #es$ee®ee jespeieejeyeeyele ceesþe Jeeìe Deens. lees meO³ee Jee{le Deens.
ûeeceerCe YeeieeHes#ee Menjer YeeieeceO³es jes peieej efveefce&leer DeefOekeÀ Peeuesueer Deens.
DeeefLe&keÀ mebJesoveevegmeej 2011 -12 1000 keÀeceeieejeceO³es 147 ns ûeeceerCe Yeeieele
jespeieej keÀjle Deens lej 582 ns Menjer Yeeieele veeskeÀjer keÀjle Deens. ³eeceO³es yeebOekeÀece efJeYeeiee®ee
meceeJesMe kesÀuesuee veener. cnCepes®e 15… keÀeceieej ûeeceerCe Yeeieele Deens lej 58… ns Menjer Yeeieele
Deens.
YeejleeceO³es SketÀCe jespeieejeHewkeÀer 35… jespeieej ne mesJee #es$eeceO³es Deens.
mesJee #es$ee®ee jespeieejeceOeerue menYeeiemunotes.in

Page 6

5
3) efve³ee&l eerceOeerue menYeeie (Contribution to Export) :HejefkeÀ³e efJeefvece³eeceO³es
efve³ee&leer®ee menYeeie ne cenlJee®ee Deens. Yeejleele efve³ee&le #es$eeceO³es keÀener cenlJee®³ee mesJee HegjefJeu³ee
peeleele. iesu³ee DeveskeÀ JemesJee #es$ee®ee menYeeie 133 efJeefvece³e [e@ueme& FlekeÀe neslee. l³eeceO³es keÀener cenlJee®³ee mesJee
HegjefJeu³ee iesu³ee Deensle. l³eeceO³es mìe@keÀJesDej mesJes®ee 40… menYeeie Deens. l³eeyeensj o sMeeceO³es
efve³ee&le kesÀu³ee peeleele.
4) Yeeb[Jeue GYeejCeer (Capital Formation) :YeejleeceO³es Yeeb[Jeue GYeejCeerceO³es mesJee
#es$ee®ee ceesþe Jeìe Deens. ³eeceO³es mesJee HegjefJeCeeN³ee®ee keÀeceieejeb®ee menYeeie Deens lemes®e mesJee
HegjefJeCee N³ee®ee osefKeue Deens. yeBkeÀekeÀ[tve DeeefCe efJecee kebÀHev³eekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeele ye®eleer ieesUe
kesÀu³ee peeleele. ³ee ye®eleer®ee GHe³eesie Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer neslees. l³eecegUs osMeele Yeeb[Jeue
GYeejCeerle Jee{ nesle Deens.
5) ÒeeLe efcekeÀ Je og³³ece #es$ee®ee menYeeie (Supports the Primary and
SecondarySector) :DeLe&J³eJemLee ner ®eebieu³ee mesJee #es$eeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eemeeþer
³eesi³e keÀe³ex nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eÒeceeCes mesJee #es$eeJej ÒeeLeefcekeÀ DeeefC e og³³ece #es$e DeJeuebyetve
Deens.l³ee®³ee keÀe³ee&efMeJee³e ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece #es$ee®ee efJekeÀeme nesT MekeÀle veener l³eemeeþer -
JeenletkeÀ J³eJemLee ÒeYeeJeer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀejCe keÀ®®ee ceeue Debeflece le³eej ceeuee®eer ves-
DeeCe keÀjCes mees³eer®es peeF&ue.
l³ee®eÒeceeCes DeewÐeesefiekeÀ mebmLes®ee efJecee GlejefJeC³eemeeþer efJecee mesJee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
J³eJemee³eeuee DeeHeues efveCe&³e Je Flej ieesäermeeþer ÒeYeeJeer meb%eeHeve mesJee GHeueyOe DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) mejkeÀejuee GlHeVe efceUles (Revenue to Government) :mesJee efJeYeeieeves
HegjefJeuesu³ee mesJeeJej keÀj DeekeÀejuee peelees. cnCepes®e mesJee efJeYeeieekeÀ[tve mejkeÀejuee ceesþîee
ÒeceeCeele keÀj ©Heele GlHeVe efceUles Je mesJee keÀj 1994 -1995 Heemetve ueeiet keÀjC³eele Deeuee Deens.
1910 uee mesJee mJeªHeeleerue keÀj©Heeves efceUCeejs GlHeVe ns 71309 keÀesìer ©. FlekesÀ nesles.
7) keÀe³e&#ecelee Jee{les (Improve Efficiency) :mesJee #es$eecegUs mebIeìves®eer keÀe³e&#ecelee
Jee{C³eeme ceole ne sles. keÀceerle keÀceer GlHeeove Ke®ee&ceO³es GlHeeove keÀjCes Meke̳e nesles. Keeueerue
menmesJee efJeYeeiee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme ceole Peeueer Deens.munotes.in

Page 7

6
mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme
efMe#eCe
ÒeefMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme
meÊee osCeejer mebmLee
®eebieu³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe DeeefCe ÒeefMe#eCe IesCeeN³eekeÀ[tve ®eebieu³ee ÒekeÀej®eer mesJee Ieslee
³esles.l³ee®eÒeceeCes meuuee HegjefJeCeeN³ee mebmLee DeeefCe mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀemeecegUs keÀceerle keÀceer
Ke®ee&ceO³es GlHeeove Ieslee ³esle s. l³ee®ee opee& osefKeue Glke=Àä Demelees. l³eecegUs mebIeìves®³ee GlHeVeele
Jee{nesC³eeme ceole nesles.
8) efJeYeeieer³e efJekeÀemeeme neleYeej (megueYe) (Falitate Regional
Development) :mesJee #es$eecegUs efJeYeeieer³e efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesle s. Goe. JeenletkeÀ
megefJeOee, yeBefkebÀie, meb%eeHeve, F. cegUs efJeYeeieer³e efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles. osMeeleerue DeveskeÀ efJeYeeie
DeeHeuee efJekeÀeme keÀjC³eeme Òe³elveefMeue Demeleele. 1990 veblej Yeejleeleerue DeveskeÀ jep³eebceO³es
Goe. c enejeä^ele cegbyeF&, iegpejele, leeceerUvee[t, Jesmì yebieeue F. efþkeÀeCeer mesJee #es$eeb®es ®eebieues peeUs
keÀe³e&jle Deens. Òel³eskeÀ jep³e DeeHeuee efJekeÀeme mesJee #es$eele keÀjerle Deens. osMeeleerue mesJee #es$eele
®eebieueer Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles. meneefpekeÀ®e Òel³eskeÀ jep³e DeeefLe&keÀ¢äîee me#ece Peeuesues Deens.
9) meceeefpekeÀ efJekeÀeme (Social Development) :mesJee #es$eecegUs meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
osefKeue Peeuesuee Deens. Keeueerue mesJee cegUs meeceeefpekeÀ efJekeÀeme nesC³eeme neleYeej ueeieuee Deens.
Mew#eefCekeÀ mebmLeecegUs mee#ejles®es ÒeceeCe Jee{ues Deens.
ne@mHeerìueceO³es Deejesi³eoe³eer megefJeOee HegjefJeu³ee peeleele.
Òemeej ceeO³eceecegUs ueeskeÀpeeie=leer Peeueer.
Fl³eeoercegUs ueeskeÀeb®es Deejesi³e eqM e#eCe, jespeieej ³eeceO³es efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole
Peeuesueer Deens.
10) efJeIesC³eeme ceole Peeueer Deens. -
mesJee #es$eeleerue JeenletkeÀ, meb%eeHeve J³eeHee j ³eeb®ee efJemleej ceesþ³ee ÒeceeCeele Peeuee. ueneve ueneve
GÐeespekeÀ efvecee&Ce nesC³eeme ceole Peeueer.
ueeskeÀebvee mesJee #es$eekeÀ[tve ceesþîeeÒeceeCeele jespeieej efceUeuee ueeskeÀeb®es jenCeerceeve megOeejues iejerye
Þeerceble Yeso efceìuee. l³ee cegUs osMeeleerue efJe

Page 8

7
1.5 mesJee #es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe (MARKETING MIX FOR
SERVICES)
mesJee#es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe®es IeìkeÀ.
ûeenkeÀebvee DeekeÀefkeÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer mesJee #es$eeuee Deeþ cetueYetle IeìkeÀebJej DeeHeues ue#e keWÀefêle keÀjeJes ueeieles.
ns Deeþ IeìkeÀ 8ps vesDeesUKeues peeleele. les cnCepes P1 = Product GlHeeo ve,P2 =
People ueeskeÀ, P3 = Place peeieeP4 = Price efkebÀcele P5 = Promotion Je=×er-
P6 = Physical Evidence YeeweflekeÀ HegjJee, P7 = Process Òeef¬eÀ³ee, P8 =
Productivity GlHeeove#ecelee.
1) GlHeeove product :mesJesyeeyele®es GlHeeove ³eesi³e efj leerves le³eej keÀjCes l³eeceO³es ³eesi³e
veeefJev³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ûeenkeÀ meceeOeeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mesJee #es$eeleerue Flej
mHeOe&keÀebHes#ee DeeHeueer mesJee DeefOekeÀ ®eebieueer Deens. l³ee mesJes®³ee GHeYeesieecegUs ûeenkeÀ mec eeOeeveer nesleerue
mesJes®ee opee& Flej mHeOe&keÀebHes#ee ®eebieu³ee Òeefle®ee Demesue ³eemeeþer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. l³ee
mesJesHeemetve ûeenkeÀeb®³ee ÒeeLe&efcekeÀ iejpee HetCe& keÀjlee Deeu³ee Heeefnpesle. Goe: keÀe@uespeceO³es efMe#eCe
IesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCeeyejesyej Flej meen³ekeÀ mesJee HegjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Goe:
J³ekeÌleercelJe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe ef¬eÀ[e F. DeMee megefJeOeecegUs efJeÐeeLeea DeefOekeÀ
DeekeÀef2) ueeskeÀ p eople : mesJee #es$eekeÀ[tve ueeskeÀebvee ®eebieu³ee mesJee osC³eemeeþer mesJee#es$eeleerue
keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe osCes. l³eebvee ye{leer osCes, DeefYeÒesefjle keÀjCes Fl³eeoercegUs keÀce&®eeN³eekeÀ[tve
®eebieueer mesJee HegjefJeueer peeles. mesJes® ee opee& ®eebieuee jenC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjeJee
ueeielees. mesJes®es cetu³eceeHeve ns ûeenkeÀebkeÀ[tve®e kesÀues peeles. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³ee®eÒeceeCes mesJee efJeYeei eeleerue keÀce&®eejer DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eele Òel³e#e
mebJeeo nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs HegjefJeuesu³ee mesJesyeeyele Je opee&yeeyele Kee$eer nesles l³eele keÀener
$egìer Demeu³eeme l³eele megOeejCee keÀjlee ³esles. keÀener mesJee HegjefJeCeeN ³ee mebmLee ³eeyeeyele DeefOekeÀ
peeie=keÀ Demeleele Je l³ee®³eekeÀ[tve ®eebieu³ee mesJee ueeskeÀebvee HegjefJeu³ee peeleele.
3) peeiee DeeefCe JesU place and Time :mesJee Heesn®eJele Demeleevee leer mesJee ³eesi³e peeieer
DeeefCe ³eesi³e JesUsle HegjefJ eCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eemeeþer ³eesi³e efveCe&³e I³eeJee ueeielees. mesJee HegjJele
Demeleevee efkebÀJee osle Demeleevee l³ee efveCe&³eeceO³es keÀesCeleer He×le JeeHejueer Deens. keÀesCel³ee ceeO³eceeb®ee
efkebÀJee ceeiee&®ee JeeHej kesÀuesuee Deens ³ee®eeosefKeue meceeJesMe neslees. mesJee keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer Deens l³eeJejmunotes.in

Page 9

8
³eesi³e FueskeÌì^e@efvekeÌme ceeiee&®ee meceeJesMe neslees. ceeie& ne mesJes®³ee mJe©HeeJej DeJeuebyetve Demelees mesJee
HegjefJele Demeleevee ûeenkeÀebvee peer peeiee DeeefCe JesU ³eesi³e Jeeìles l³eeJesUsme mesJee osCe sDeeJeM³ekeÀ
Demeles. l³eeceO³es YeewieesefuekeÀ De[®eCeer ³esT MekeÀleele l³eeJej ceele keÀ©ve ³eesi³e mesJee osCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
4) efkebÀcele price :ûeenkeÀebvee peer mesJee HegjefJeueer Deens l³ee®e e ceesyeouee cnCepes efkebÀcele nes³e. mesJee
HegjefJeu³eecegUs mesJee HegjefJeCeeN³eeuee GlHeVe efceUles. mesJesmebyebOeer efkebÀcele þjefJeleevee Keeueerue IeìkeÀ
efJe®eejele I³eeJes ueeieleele.
•GlHeeove Ke®e&
•yeepeejele DemeCeejer mHeOee&
•mebmLes® eer Òeeflecee
•efkebÀceleeryeeyele ûeenkeÀeb®eer mebJesove#ecelee
•mesJeemeeþer ceeieCeer
Jejerue IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀ©ve mesJes®eer efkebÀcele þjefJeueer peeles. ³eemeeþer HeÀkeÌle HewMee®ee®e
efJe®eej ve keÀjlee Flejner IeìkeÀ efJe®eejele IesCes D eeJeM³ekeÀ Demeles.
5) Je=×er / Jee{ promotion : mesJee Je=×er nesC³eemeeþer mebmLesuee meb%eeHeve keÀjeJes ueeieles
l³eemeeþer nesCeeN³ee Ke®ee&®ee meceeJesMe osefKeue efkebÀceleerceO³es kesÀuee peelees. Je=× efceÞeceO³es Keeueerue
efJeefJeOe leb$es JeeH ejueer peeleele.
•Heefyueefmeìer -ceeO³eceeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.
•peeefnjele
•efJe¬esÀl³eeb®eer vesceCetkeÀ
Je=×er efceÞe mesJee efJeHeCeveeceO³es Keeueerue YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleele.
•mesJesyeeyele pevepeeie=leer keÀjCes
•ûeenkeÀeb®ee vekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesve yeoueCes
•mesJesyeeyele®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee HegjefJeCes. mesJes®eer JewefMeäîes, efkebÀcele F.
•ûeenkeÀ efMe#eCe osCes, ns efMe#eCe veJeerve ûeenkeÀebvee osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. mesJesyeeyele efceUCeejs
HeÀe³eos ûeenkeÀebvee meebieCes.
•efJe¬eÀ³e Je=×erÜejs ûeenkeÀeb®es ceve JeUefJeCes.
6) YeeweflekeÀHegjeJes (Physical Evidence) :mesJee efJeHeCeveeceO³es YeeweflekeÀHegjeJes IeeTkeÀ
cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. keÀener mesJee ³ee G®®e De¢M³e mJe©Hee®³ee Demel eele. l³eecegUs YeeweflekeÀ HegjeJes
cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleele. l³ee®ee ûeenkeÀebJej ®eebieuee ÒeYeeJe He[le Demeles. YeeweflekeÀ
He³ee&JejCe ®eebieu³ee opee&®³ee mesJee HegjefJeleele.
YeeweflekeÀ HegjeJ³eeceO³es cegÐeeb®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 10

9
•yee¿e JeeleeJejCe p³ee efþkeÀeCeer mesJee HegjefJeueer peeles.
•p³ee efþkeÀeCeer mesJee GHeueyOe kesÀueer Deens l³ee efþkeÀeCe®³ee Fceejleer®eer j®evee
•Debleie&le He³ee&JejCe
•Dee@efHeÀmeceO³es DemeCeejs HeÀefve&®ej DeeefCe Flej meeefnl³ e
•mesJee efJeYeeiee®³ee keÀce&®eeN³eeb®ee ³egefveHeÀe@ce&
•ueeF&ì/ÒekeÀeMe ceeskeÀUer nJee F.
7) Òeef¬eÀ³ee (process) :peer mesJee ûeenkeÀebvee HegjJee³e®eer Deens l³ee®eer Òeef¬eÀ³ee keÀMeeÒekeÀejs Deens.
l³eemeeþer keÀesCel³ee He×leer®ee JeeHej ke sÀuee Deens ³eeyeeyele®eer ceeefnleer. l³ee Òeef¬eÀ³es®ee ¬eÀce ûeenkeÀebvee ³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es meeceeJetve Iesleues peeles. mesJeeÒeef¬eÀ³ee ³ee ³eebef$ekeÀ He×leerves ®eeueles. Goe: ATM.
Goe: ne@ìsueceO³es ûeenkeÀebvee efceUCeejer mesJee.
•meJe& ÒeLe ce ûeenkeÀ Jesìjuee ueeieCeeN³ee HeoeLee&®eer Dee@[&j oslees.
•l³eemeeþer ûeenkeÀebkeÀ[tve Jesìjuee keÀener meg®evee efou³ee peeleele. lees HeoeLe& efleKeì, keÀceer efleKeì
•Jesìj leer Dee@[&j l³ee®³ee Jeefjÿebvee oslees. l³eele l³eebveer efouesu³ee me g®evee osefKeue meebefieleu³ee
peeleele.
•l³eeveblej Jesìj l³ee HeoeLee&®eer Dee@[&j IesTve ³eslees.
•l³eeveblej l³ee veeäeb®es yeerue le³eej keÀ©ve ûeenkeÀebvee efoues peeles.
•l³eeveblej ûeenkeÀ mebyebefOele yeerue efoues peeles.
8) GlHeeove#ecele e DeeefCe opee& (productivity and Quality) :mebIeìvee mesJes®ee opee&
GÊece jeKeC³eemeeþer Je GlHeeove #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjerle Demeleele. ³ee mHeOee&³egkeÌle
yeepeejHesþsle DeeHeu³ee opee&®ee Je GlHeeove #eceles®ee efJe®eej keÀjeJee ue eielees. mHeOe&keÀebHes#ee DeeHeueer®e
mesJee keÀMeer Glke=Àä Deens ns l³ee mesJes®³ee opee&Je©ve mecepetve ³esles.
GlHeeove #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe Je keÀeceieejebvee DeefYeÒesefjle keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. ûeenkeÀebue e l³eeb®³ee iejpesvegmeej opexoej mesJee HegjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ûeenkeÀeb®es meceeOeeve IesF&ue. l³eemesJes®ee opee& ®eebieuee jenC³eemeeþer melele Òe³elve keÀjeJes
ueeieles. ûeenkeÀeb®³ee meceeOeeveecegUs mebmLes®eer Òeeflecee Jee{les. mesJes®ee opee& Jee{efJeu³eecegUs GlHeeoveele
Jee{nesF&ue mesJes®ee DeefOekeÀeefOekeÀ KeHe nesCes mees³eermkeÀj nesF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)mesJes®eer JewefMeäîes oMe&JeCeejer Deeke=Àefle keÀe{e.
2)Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue mesJee#es$eeleeru e YegefcekeÀe Devev³emeeOeejCe Deens. ®e®ee& keÀje.
3)mesJee #es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe®es Keeueerue IeìkeÀ mHeä keÀje.
(De) GlHeeove
(ye) Je=Ooer
(keÀ) efkebÀcele
([) Òeef¬eÀ³eemunotes.in

Page 11

10
(F) GlHeeove #ecelee
1.6 efJeHeCeve mebMeesOeve DeeefC e efJeHeCeve mebMeesOevee®eer JewefMeäîes
1.6.1 J³eeK³ee :
1)American marketing Association defines marketing Research
“The systematic gathering, recording and analyzing a data
aboutproblems relating to the marketing of goods and services.”
2)DecesefjkeÀve ceekexÀefìbie DemeesefMeSMeve ³eeb®³ee celes efJeHeCeve mebMeesOeve cnCepes Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee
efJeHeCeveeleerue efJeefJeOe mecem³eeb®³ee meboYee&leerue ceeefnleer®es mebkeÀueve, veeWo DeeefCe efJeMues3)efHeÀueerHe keÀesìuej ³e eb®³ee celes ’He×leMeerj mecem³eeb®es efJeMuesIesC³eemeeþer ceeefnle DemeCeeN³ee Ieìveeb®ee MeesOe IesCes Je Jemlet Je mesJeeb®³ee efJeHeCeveeJej efve³eb$eCe
þsJeCes cnCepes efJeHeCeve mebMeesOeve nes³e.“
1.6.2 efJeHeCeve mebMeesOevee®eer JewefMeäîes Features of Marketing Research -
1) He×leMeerj DeeefCe DeKeb[ ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee : (Systematic continuous
process)
efJeHeCeve mebMeesOeveele efJeefMeä mecem³es efJeefle®es efJeMuesDeeefCe mesJeeb®es efJeHeCeve keÀjleevee veJeveJeerve mecem³ee efvecee&Ce nesleele. SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee mecem³eeb ®es
mebMeesOeve efJeHeCeveeleerue meJe&®e Je veJ³eeves GodYeJeCeeN³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ³eesi³e Demeleele®e
Demes veener. l³eecegUs efJeHeCeveeleerue ®eeuet mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer melele efJeHeCeve mebMeesOeve kesÀues
peeles.
2) efJemleej erle J³eeHleer : (Wide Coveage)
Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee efJeHeCeveeleerue meJe& yeepegbMeer efJeHeCeve mebMeesOeve mebyebOeerle Deens. ³eeceO³es
GlHeeove, efve³eespeve, yeebOeCeer efkebÀcele þsefJeCes, mHeOe&keÀeb®ee DeY³eeme, YeeweflekeÀ efJelejCe, Je mleg®es
yeepeejHesþsleerue YeefJeleJ³e, ³eesi³e efJe¬eÀer leb$ee®eer efveJe[, ûeenkeÀeb®eer Hemebleer, efJe¬esÀ³eJe=×eR®³ee -leb$eeb®ee
DeY³eeme ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
3) efJeMuesefJeHeCeve mebMeesO eveele kesÀJeU Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer mebkeÀefuele kesÀueer peele vemetve ceeefnleer®es
He×leMeerjHeCes efJeMues

Page 12

11
³eesi³e efveCe&³e IesC³eemeeþer efJeHeC eve J³eJemLeeHekeÀekeÀ[s HeeþefJeues peeles. l³eecegUs ³eesi³e JesUer, ³eesi³e
efveCe&³e IesCes megueYe nesles.
4) efveCe&³eeuee DeeOeej osCeejer He×le : (Decision support system)
efJeHeCeve mebMeesOeve mebIeìvesuee efJeHeCeveeefJeceole keÀjCes DeeefCe mecem³esuee ³eesi³e GÊejeHe³e¥le Heesn®eefJeles. l³eecegUs De®etkeÀ Je JesUsle efveCe&³e IesC³ee®eer
Meke̳elee Jee{les. HeefjCeeceer peemleerle peemle mebOeer®ee ueeYe Ieslee ³eslees.
5) meebeqK³eke Àer³e meeOeveeb®ee JeeHej : (Selecting promotional)
efJeefJeOe meeOeves DeeefCe leb$es Goe. ceeefnleer®es meebkesÀeflekeÀjCe JeieeakeÀjCe, JesieJesieU³ee ®ee®eC³ee
F. ®ee JeeHej keÀ©ve ceeefnleer®eer ceeb[Ceer keÀjlee ³esles Je efJeMues6) efJeefJeOe He×leer : (Various Methods)
efJeHeCeve mebMeesOeve keÀjC³eemeeþer JesieJesieȳee He×leeR®ee JeeHej kesÀuee peelees. Goe. meJex#eCe
He×le, efvejer#eCe He×le DeeefCe Òee³eesefiekeÀ He×le. Òel³eskeÀ He×leer®es keÀene r iegCeoesHe×le efveJe[u³eeme mebMeesOeve HeefjCeecekeÀejkeÀ nesles. Dev³eLee De³eesi³e He×leer®³e efveJe[ercegUs
GlHeeovee®³ee iegCeJeÊesJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
7) nceer osle veener. Hejbleg DeefOekeÀ metkeÀj nesles : (Facilitator not guarantor)
efJeHeCeve mebMeesOeveecegUs De®etkeÀ efveCe&³ee®eer nceer efoueer peele veener. Hejbleg efveCe&³e IesCes megueYe
nesles. YeefJe<³ekeÀeU vesnceer Deefveef½ele Demelees. l³eecegUs l³eeefJe³esle veenerle. peer keÀener Devegceeves efkebÀJee efveDeeOeejuesues Demeleele. Hejbleg l³ee ceeefnleerJe©ve YeefJe<³ekeÀeueerve yeoue keÀmes Demeleerue ³ee®eer keÀuHevee
³esJetMekeÀles.
8) ce³ee&oe ³esleele : (Suffers from certain limitations)
efJeHeCeve mebMeesOeveeJej keÀener ce³ee&oe ³esleele. Goe. J³eJemLeeHekeÀeb®³ee ce³ee&oe, JesUs®eer
ce³ee&oe, efveOeer®eer keÀcelejlee, De®etkeÀ ceeefnleer®³ee Kee$eer®eer ce³ee&oe Jeiewj s.
9) GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀebleerue Deblej keÀceer keÀjCes : (Distance betweenProducer
and Consumer)
efJeHeCeve mebMeesOeveele ûeenkeÀeb®³ee iejpee, DeHes#ee, Hemebleer, DeeJe[er -efveJe[er ceeefnle keÀ©ve
Iesleu³ee peeleele. efJeHeCeve mecem³ee mebMeesOeve elegve mees[efJeu³ee peele Demeu³eeves ûeenkeÀekeÀ[gve ceeefnleer
IesJetve®e GlHeeokeÀebvee HegjefJeueer peeles. l³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee Hemebleervegmeej GlHeeove kesÀu³eecegUs GlHeeokeÀ
Je ûeenkeÀ ³eebleerue Deblej keÀceer nesles Je ûeenkeÀebvee meceeOeev e efoues peeles.
10) ceeieCeerHes#ee DeefOekeÀ HegjJeþe : (Selecting Promotional)
Deo³eeJele leb$e%eeveecegUs GlHeeove keÀe³e& megueYe Peeuesues Deens. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer GlHeeoves ceesþîee ÒeceeCeele yeepeejHesþsle DeeCelee le. meO³ee®³ee mHeOee&³egkeÌle yeepeejHesþslemunotes.in

Page 13

12
GlHeeoveeme ceeieCeer kesÀJne ³esles. ³ee®eer Jeeì ve Heenlee efJeefJeOe GlHeeoves, He³ee&³eer GlHeeoves ûeenkeÀebvee
yeepeejHesþsle GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeleele. ns meJe& kesÀJeU efJeHeCeve mebMeesOeveeceg Us Meke̳e nesles.
1.7 efJeHeCeve mebMeesOeve Òeef¬eÀ³ee (MARKETING RESEARCH
PROCESS)
Explain the Marketing Research Process.
efJeHeCeve mebMeesOeve Òeef¬eÀ³ee mHeä keÀje.
efJeHeCeve mebMeesOeve ner MeeðeeskeÌle Òeef¬eÀ³ee Demegve l³eeceO³es efJeHeCeve mecem³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee
peelees Je ³ee mecem³eebjeJejerue GHee³e MeesOeues peeleele. ³ee Òeef¬eÀ³esle mecem³ee efveef½ele keÀ©ve l³ee
DevegkeÀe{ues peeleele. efJeHeCeve mebMeesOeve keÀe³e& efJeefJeOe ìH³eele HetCe& nesle Demeu³eeves l³eeme efJeHeCeve mebMeesOeve
Òeef¬eÀ³ee Demes cnCeleele. ns ìHHes KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) mecem³ee meg$eCe efkebÀJee mebMeesOeve mecem³ee ef veef½ele keÀjCes Defining the problem :
efJeHeCeveefJeHeefjCeecekeÀejkeÀ GHee³e ³eespeC³eemeeþer De®etkeÀ Je mHeä mecem³ee MeesOeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. les keÀjleevee
Keeueerue yeeyeer cenlJee®³ee Deensle.
•efJeefMeä mecem³ee efveJe[uesueer DemeeJeer
•mebefoiOelee ìeUuesueer DemeeJeer
•meJe&meeceev³e vemeeJeer
2) mebMeesOeve GefÎäîes þjefJeCes Setting of Research Objective :
SkeÀoe keÀe mecem³ee þjefJeueer keÀer, H eg{erue ìHH³eele mebMeesOevee®eer GefÎäîes cnCepes®e
mebMeesOekeÀ keÀe³e meeO³e keÀ© Feq®ílees les efveef½ele keÀjeJes. ³eeuee®e mebMeesOevee®eer GefÎäîes Demes
cnCeleele. leer GefÎäîes KeeueerueÒeceeCes DemeeJeerle.
•efJeefMeä mJe©Hee®eer
•megueYe efkeb ÀJee megmee¿e DemeeJeerle
•ÒeceeCeye× efkebÀJee efJe®eejHegJe&keÀ ³eespeuesueer DemeeJeerle
3) mebMeesOeve j®evee / DeejeKe[e le³eej keÀjCes (Developing the ResearchPlan
/ Research Design) :
mebMeesOeve DeejeKe[e le³eej keÀjleevee l³eeceO³es Keeueerue efveCe&³e Deeues Heeefnpesle.
•ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®es ceeie& Goe: ÒeeLeefcekeÀ efkebÀJee og³³ece ceeefnleer®es ceeie&
•mebMeesOevee®eer He×le Goe. efveefj#eCe meJex#eCe Je Òeel³eef#ekeÀ He×le
•mebMeesOevee®eer meeOeves Goe: ÒeMveeJeueer, ³ee bef$ekeÀ meeOeves, ceeveme Meeðeer³e meeOeves
•vecegvee efveJe[er®eer He×le -vecetvee Òeef¬eÀ³ee, mebmLee, vecegv³ee®ee ÒekeÀejmunotes.in

Page 14

13
4) ceeefnleer®es mebkeÀueve / leL³e mebkeÀueve (Collecting the information) :
mebMeesOeve ³eespevee le³eej kesÀu³eeveblej ceee fnleer mebkeÀefuele keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer peeles.
efJeHeCeve mebMeesOevee®ee ceeefnleer ne Hee³ee Deens. leer efJeefJeOe ceeiee¥veer mebkeÀefuele keÀjlee ³esles. keÀesCeleener
HetJe&ûen ve þsJelee ceeefnleer mebkeÀefuele kesÀueer lej®e ³eesi³e Deve gceeve keÀe{lee ³esles. ner ceeefnleer
KeeueerueÒeceeCes mebkeÀefuele kesÀueer Heeefnpes.
•keÀceerle keÀceer JesUsle
•mebMeesOeve keÀe³ee&Meer mebyebOeerle
•mebMeesOeve keÀe³ee&me ³eesi³e
•meJe& ¢äerkeÀesveelegve HeefjHetCe& Demeueer Heeefnpes.
5) cee efnleer®es efJeMuesmeJe& ceeefnleer keÀ®®³ee mJe©Heele mebkeÀefuele kesÀuesueer Demeles. ceeefnleer mebkeÀefuele kesÀu³eeveblej
Heg{erue ìHH³eele ceeefnleer®es mebkeÀjCe kesÀues peeles Je efJeMuespeeleele. ³eeceO³es Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.
•ceeefnleer®es mebmkeÀjCe
•ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe
•mebekesÀeflekeÀjCe
•HeefjefMeä le³eej keÀjCes
6) ceeefnleer®eer ceeb[Ceer keÀjCes Presenting the Data :
³ee ìH³eele MeeðeeskeÌle He×leerves ceeefnleer®eer ceeb[Ceer keÀ©ve l³eeletve DeLe& ÒeeHle keÀ©ve Iesleuee
peelees. ³eeuee®e efveJe&®eve Demes cnCeleele. l³eeveblej efveJ³eJemLeeHeveele efMeHeÀejMeer keÀjlees.
7) meM eesOeve DenJeeue Je meeojerkeÀjCe (Preparation of research report) :
Debeflece efveDenJeeueele Keeueerue cegÎs ³esleele.
•cegKeHe=ÿ •mebMeesOeve DeY³eemeeefJe•Deveg¬eÀceefCekeÀe •mebMeesOeve He×leer
•mebMeesOeve mecem³ee •efve•GefÎäîes •efMeHeÀejMeer
•ie=efnlekesÀ •HeefjefMeäîes
•meboYe&ûebLe met®eermunotes.in

Page 15

14
1.8mesJee GlHeeove peerJeve®e¬eÀ (SERVICE PRODUCT LIFE
CYCLE)
³eeuee®e Jemlet peerJeve ®e¬eÀ Demesner cnCeleele. Òel³eskeÀ Jemlet ner ³ee ®e¬eÀeletve efkebÀJee Jemleg
Dee³eg<³e ®e¬eÀelegve peele Demeles. Òel³eskeÀ Jemletuee ÒeejbYe Deens. Je=×er Deens l³ee®eÒeceeCes MesJeì efkebÀJee
DebleDeens. keÀener Jemletbvee DeuHe Dee³eg<³e ueeYeuesues Demeles. keÀener Jemlegbvee oerIe& Dee³eg<³e ueeYeuesues
Demeles. ³ee DeJemLeeb®ee DeY³eeme DeeHeCe Jemlet Dee³eg<³e ®e¬eÀeceO³es keÀjCeej Deenesle. ceeCemeeb®³ee
peerJeveeceO³es p³ee DeJemLee Deensle l³eeÒeceeCes Jemleg®³ee peerJevee ceO³es DeJemLee Deensle. ceeveJeeuee pevce,
yeeueHeCe, efkeÀMeesjeJemLee, lee©C³e, Òeew{, Je=×lJe ³ee DeJemLeebceOetve peeJes ueeieles. l³eeveblej®e ceeveJee®ee
Deble neslees. l³ee®ee ce=l³et ner l³ee®³ee DeefmlelJee®eer MesJeì®eer Hee³ejer Deens. l³ee®eÒe ceeCes GlHeeovee®ee
MesJeì ne keÀOeerlejer nesle®e Demelees Hegvne veJeerve GlHeeove efkebÀJee Jemleg ³ee Jemleg peerJeve ®e¬eÀeleerue
DeJemLee efkebÀJee ìH³eevegmeej keÀeue¬eÀceCe keÀjerle Demeleele.
Jemlet peerJeve ®e¬eÀeleerue DeJemLee :
1) Jemleg efJe keÀeme DeJemLee Product Development Stage
2) ÒeejbYe DeJemLee / ÒeJesMeDeJemLee The introductory Stage
3) Je=×er efkebÀJee efJekeÀeme DeJemLee The growth Stage
4) HeefjHekeÌJe DeJemLee The maturity Stage
5) IemejCe efkebÀJee Glejleer keÀUe DeJemLee The dec line Stage
1) Jemlet efJekeÀeme DeJemLee (Product Development Stage) :
ÒeLece SKeeoîee kebÀHeveer®³ee [eske̳eele l³ee Jemleg GlHeeoveeefJeveJeerve Jemleg keÀuHevesves ³ee®eer meg©Jeele nesles. ³ee keÀuHeves®es ©Heebl ej veblej efJeefJeIe leb$es DeJeuebefyeueer
peeC³eeme nesles. Goe: yeew×erkeÀ, JeeoUe®es leb$es, ûeenkeÀeb®es JeieeakeÀjCe, ûeenkeÀeb®ee Òeeflemeeo ,
keÀeceieejebkeÀ[tve meg®evee F.
GÎsMe : veJeerve JemlegefJemeebielee ³esleerue.munotes.in

Page 16

15
•veJeerve Jemleg efJe•mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme ³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes
•®ee®eCeer efJeHeCevee®ee efJe®eej keÀjCeer
•ceeefnleer He$ekeÀeceO³es veJeerve Jemlet®eer peeefnjele osC³eeefJe³ee DeJemLesceO³es efJe¬eÀer ner Metv³e Demeles DeeefCe kebÀHeveer iegbleJeCegkeÀ ner Jee{le Demeles. Òel³e#e
JemlegGlHeeoveemeeþer mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀ ce jeyeefJeuee peelees. ³ee mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme
efJeYeeieekeÀ[gve veJeerve JemlegefJeûeenkeÀ meceeOeeveer nesleerue ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. les GlHeeove Òe³ees ieMeeUsle leHeemeues peeles. ³ee
DeJemLesceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®es efJeHeCeve nesle veener. Jemleg efJekeÀeme DeJemLee ner JesUKeeT Òeef¬eÀ³ee
Deens.
2) ÒeejbYe DeJemLee efkebÀJee ÒeJesMe DeJemLee (Introduction stage) :
Jemleg GlHeeovee®eer ner meg ©Jeele Demeles. GlHeeovee®ee pevce Peeu³eeÒeceeCes les yee¿eJemLesle
Demeles. GlHeeovee®es ÒeceeCe DeefleMe³e keÀceer Demeles. ÒeejbYeeruee J³eJemee³e veeWoCeer®eer efkebÀJee mLeeHeves®eer
Òeef¬eÀ³ee HetCe& kesÀu³eeveblej l³ee GlHeeokeÀebvee mebefyebefOele GlHeeoveemeeþer ueeieCeejer meeOevemeeceûeer
pegUJeepegUJe keÀjeJeer ueeieles. Goe : peeiee, keÀ®®ee ceeue, Fceejle, ³eb$e meeceûeer, Yeeb[Jeue, cepetj
Fl³eeoer®³ee meene³³eeves Jemlet efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles. meg©Jeeleeruee J³eJemeeef³ekeÀebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej
Ke®e& keÀjeJee ueeielees. l³eecegUs HeÀe³eoîee®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. mHeOe&keÀ Òe®eb[ Demeu³eeme l³eebvee leeW[
oîeeJes ueeieles. peeefnjeleerJej DeefOekeÀ Yej oîeeJee ueeielees. Òee³eesefiekeÀ lelJeeJej GlHeeove keÀ©ve
opexoej J emleg, JeepeJeer efkebÀceleeruee GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme l³ee GlHeeokeÀebvee veJeerve yeepeejHesþsceO³es
ÒeJesMe keÀjCes Meke̳e nesles. GlHeeovee®es ®eebieues efve³eespeve keÀ©ve GlHeeove kesÀu³eeme les GlHeeove Heg{erue
DeJemLesceO³es ÒeJesMe keÀjle De meles. keÀener JesUsme yeN³ee®e Jemleg®³ee ìHH³eeceO³es De³eMemJeer þjleele Je
l³ee®es Dee³eg<³e mebHegäele ³esles.
GÎsMe : GlHeeoveefJeÒeejbYe DeJemLes®eer JewefMeäîes :
•GlHeeovee®eer keÀ ceer ÒeceeCeele efJe¬eÀer
•veHeÀe vemelees efkebÀJee veHe̳ee®es ÒeceeCe keÀceer. keÀener JesUsme keÀbHeveeruee leesìe nesC³ee®eer Meke̳elee
•Òee³eesefiekeÀ leÊJeebJej GlHeeove
•ye´@[efJe•ceesþîee Òe ceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees
•³eesi³elesHes#ee Jej®eer efkebÀcele (S’te minimum pricing) efkebÀJee DeefleMe³e keÀceer efkebÀcele þsJeCes.
(Penetrtion pricing)
3) Je=×er efkebÀJee efJekeÀeme DeJemLee (The Growth stage) :pej GlHeeokeÀebvee ÒeejbYeer® ³ee
DeJemLesceO³es GlHeeovee®eer ®eebieueer meg©Jeele kesÀu³eeme les GlHeeove efJekeÀefmele nesle Demeles.GlHeeoveeuee
yeepeejHesþsceO³es ®eebieueer ceeieCeer ³esles. les yeepeejHesþsle ÒeYeeJeer þjles. ûeenkeÀeb®ee ®eebieuee Òeeflemeeo
efceUeu³eecegUs les ceesþîee ÒeceeCeeJej Jemleg®eer Kejsoer keÀjleele. GlHeeokeÀeb®eer efJe¬eÀer keÀe{gve l³eeb®³ee
veHe̳eeceO³es®e Jee{ nesles. mHeOexceO³es GlHeeoveeuee ®eebieueer ceeieCeer ³esles. GlHeeokeÀeb®³eemunotes.in

Page 17

16
veeJeueewefkeÀkeÀeceO³es Jee{ nesles. peeefnjeleerJej GlHe eokeÀ DeefOekeÀ Yej osleele Peeuesuee veHeÀe
J³eJemee³eeceO³es Hegvne iegbleefJeuee peelees. Je J³eJemee³ee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s GlHeeokeÀ ue#e osle Demeleele. les
DeeHeu³ee Jemlegb®ee opee& megOee©ve efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ûeenkeÀebc eO³esJemleg yeeyele®es
®eebieues cele le³eej nesles.
GÎsMe : peemleerle peemle yeepeejHesþsle ÒeJesMe Je efnmmee Jee{efJelee ³eslees DeeefCe veHe̳eeceO³es Jee{ keÀjlee
³esles.
Je=×er DeJemLes®eer JewefMeäîes
•efJe¬eÀerceO³es Jee{
•veHe̳eeceO³es Jee{
•mHeOee&³egkeÌle yeepeejHesþsle ÒeJesMe
•efJe¬esÀ³eJe=×er DeeefCe yeepeejHesþsle Dee¬eÀcekeÀHeCee
4) HeefjHekeÌJe DeJemLee (The Maturity Stage) : HeefjHekeÌJe efkebÀJee HetCe&lJe DeJemLesceO³es
Jemleg®ee HetCe&HeCes efJekeÀeme Peeuesuee Demelees. Jemleg® ³ee HeefjHetleeameeþer ueeieCeejs meJe& IeìkeÀ SkeÀef$ele
pegUgve ³esleele. Jemleguee yeepeejHesþsceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esles. veJeerve yeepeejHesþsceO³es Jemleguee
ceeieCeer ³esles. ner ceeieCeer Jee{le peeC³ee®eer Meke̳elee Demeles. ûee nkeÀebvee ³ee Jemlet melele nJ³ee Demeleele.
J³eeJemeeef³ekeÀebvee HegjsMee ÒeceeCeeJej ueeYe efceUle Demeu³eecegUs les meceeOeeveer Demeleele. veHe̳ee®eer
J³eJemee³eeceO³es iegbleJeCegkeÀ keÀjCes efkebÀJee YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe Jeeìtve l³eebvee KetDeJemLesceO³es Meke̳e nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ ner DeJemLee efìkeÀJetve þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Je=×er efkebÀJee
efJekeÀeme DeJemLeskeÀ[tve HeefjHekeÌJe DeJemLeskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjerle Demeles.meJee&bmeeþer les J³eJemee³ee®eer
Òeieleer efkebÀJee Jee{ Peeuesueer Dee{Utve ³esles. J³eJemee³ee®³ee ¢äerkeÀesveelegve ner DeJemLee Del³eble
cenlJee®eer Demeles. ³ee DeJemLesceO³es GlHeeoveeuee HeÀejmes mHeOe&keÀ vemeleele. Demeues lejer J³eeJemeeef³ekeÀ
l³eeb®³ee leguevesves J³eJemee³ee®eer Ò eieleer nesles Je Òeeflecee efJekeÀefmele nesle Demeles.
GÎsMe -Objectives : peemleerle peemle yeepeejHesþs®ee efnmmee keÀeyeerpe keÀjCes Je DeefOekeÀ veHeÀe
efceUefJeCes
HeefjHekeÌJe DeJemLes®eer JewefMeäîes.
•veHe̳ee®es ÒeceeCe keÀceer nesCes
•peeefnjele Hegvne Òemeeefjle kesÀueer efkebÀJee mcejCe keÀ©ve osCes
•yeepeej efkebÀcele Jee{les
•efJe¬esÀ³e Je=×er Ke®e& Jee{lees
•Yeeie yeepeejele Yeeieeb®eer efkebÀcele keÀceer nesCes
•efJe¬eÀer ceesþîee ÒeceeCeele
5) IemejCe DeJemLee The decline stage :GlHeeokeÀ DeeHeu³ee Jemlegbvee mLew³e& DeJemLesceO³es
LeebyeefJeC³eemeeþer melele Òe³elve keÀjerle Demeleele. Hejbleg meelel³eeves ³ee DeJemLesceO³es GlHeeoveeuee
LeebyeJetve þsJeCes Meke̳e nesle veener. keÀejCe yeepeejHesþsleerue HeefjefmLeleer melele yeouele Demeles ûeenkeÀeb®³ee
DeeJe[er -efveJe[er yeoueleele. l³eeb®³ee iejpee He@ÀMeve, ¬eÀ³eMekeÌleer ³eeceO³es yeoue nesleele. SKeeos veJeerve
GlHeeove yeepeejele Deeu³eeJej ûeenkeÀ eflekeÀ[s DeekeÀef

Page 18

17
keÀjleele. l³eeb®³ee Jemlegb®ee opee& DeeHeu³ee Jemlegb®³ee opee&Hes#ee DeefOekeÀ ®eebieuee Demelees. DeeHeu³ee
Jemlegb®ee opee& KeeueeJeC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Jemlegb®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eecegUs efkebÀcele Iemejles Je
l³ee J³eeJemeeef³ek eÀeuee leesìe nesT ueeielees. IemejCe DeJemLee ner peerJeve ®e¬eÀeleerue Debeflece J³eJemLee
mecepeueer peeles. pej J³eeJemeeef³ekeÀ ³ee DeJemLesceO³es Jemleg®eer IemejCe LebeyeefJeC³eele ³eMemJeer Peeues veener
lej l³eebvee Jemlet GlHeeove yebo keÀjC³ee®e e efkebÀJee Jemleg JeieUC³ee®ee efveCe&³e I³eeJee ueeielees. efJeefJeOe
Òe³elve keÀ©vener Jemleg GlHeeove IemejCe DeJemLesceO³es iesuedecegUs veeefJeueepeeves Òe®eefuele GlHeeoveyebo
keÀ©ve veJeerve GlHeeove meg© keÀmes efnlee®es Demeles.
GÎsMe-Objectiv es :Ke®ee&®es Jee{les ÒeceeCe
•efJe¬eÀerle ceesþ³ee ÒeceeCeele Ieì
•veHe̳eele Ieì -IemejCe
•Jemlet GlHeeoveeceO³es veeJeerv³e DeeCeCes
•ceeieCeerle Ieì
•mHeOexle efìkeÀeJet Oejlee ³esle veener
•Je=×er Ke®ee&ceO³es IemejCe
DeeHeueer Òeieleer leHee mee :
1.efJeHeCeve mebMeesOevee®³ee JewefMeäîeeb®eer ³eeoer le³eej keÀje.
2.’efJeHeCeve mebMeesOeve ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es efJeHeCeve mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀ©ve l³eeJej
GHee³e MeesOeues peeleele.“ mHeä keÀje.
3.Keeueerue mebkeÀuHeve e mHeä keÀje.
De) efJeHeCeve mebMeesOeve
ye) mesJee GlHeeove peerJeve ®e¬eÀ
keÀ) Jemlet efJekeÀeme DeJemLee
[) HeefjHekeÌJe DeJemLee
F) IemejCe DeJemLee
1.9 mesJee #es$eemeeþer DeeJneves (CHALLENGES IN THE SERVICE
SECTORS)
1) De¢M³eHevee® es DeeJneve (Challenges of Intangibility) :mesJee [esU³eebves efomele
veenerle. l³eebvee mHeMe& keÀjlee ³esle veener. cnCepes®e l³ee De¢M³e Deensle. Jemlet ÒeceeCes mesJeeb®es efvejer#eCe,munotes.in

Page 19

18
HeenCeer Je cetu³eebkeÀve keÀjlee ³esle veener. cnCepes®e l³ee De¢ M³e Deensle. JemletÒeceeCes mesJeeb®es efvejer#eCe,
HeenCeer Je cetu³eebkeÀve keÀjlee ³esle veener. mesJee ner DeYeeweflekeÀ Demetve efleuee DeekeÀej veener.
³ee mesJes®³ee Deo=M³eHeveecegUs Heg{erue mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
•mesJee oeKeefJelee ³es le veener. l³ee®es Òeel³eeq#ekeÀ keÀjlee ³esle veener.
•mesJee ¿ee mebj#eCe keÀjCeeN³ee vemeleele.
(DeeJneves) ³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer efJeHeCeve Heg{erue J³etnj®evee DeeKelee ³esles.
•ûeenkeÀeb®ee mebmLesJej efJeéeeme jenC³eemeeþer mebIeìves le efveÿe Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
pesCeskeÀ©ve mebmLesJej ûeenkeÀeb®ee efJeéeeme jenerue.
•Òel³e#e meb%eeHeve Ie[gve DeeCeCes
•mebIeìves®es JeeleeJejCe mJe®í DemeeJes l³eemeeþer mJe®ílee Je efveiee jeKeCes ³eesi³e ÒekeÀejs ueeF&ì,
[skeÀesjsMeve Fl³eeoer®ee JeeHej keÀjeJes.
Goe: mJe®í DemeCeejs neefmHeìue, ne@ìsue Fl³eeoer
•keÀce&®eeN³eebvee ®eebieu³ee JeeieCegkeÀer®es ÒeefMe#eCe osCes
•mesJeeb®³ee mJe©HeeceO³es megOeejCee Je efJekeÀeme keÀjCes.
2) DeefJeYeep³elee yeeyele®eer DeeJneves (Inseparability) :mesJee ner DeefJeYeep³elee Demeles.
keÀejCe GlHeeokeÀeHeemegve mesJee JesieUer keÀjlee ³esle veener. Goe. [e@keÌìj, JekeÀerue, efMe#ekeÀ F. mesJee. ner
DeeJneves mees[efJeC³eemeeþer Heg{erue J³etnj®evee DeeKelee ³esles.
•mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe osCes
•mesJee HegjefJeleevee mJe³eb®eueve ³eb$ee®ee JeeHej keÀjCes.
Goe. yeBkeÀves ATM ®eer megefJeOee HegjefJeCes, ì@Jnume kebÀHeveerves Dee@veueeF&ve efleefkeÀì J³eJemLee
keÀjCes.
•keÀener mesJee yeens©ve Hegj efJeCes(outsourcing)
•mesJeeb®ee opee& megOeejC³eemeeþer mebMeesOeve efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce le³eej keÀjCes.
3) yengefpevemeerHeCee®eer DeeJneves (Challanges of variability) :mesJeeb®³ee opee&yeeyele
megmebieleer Je SkeÀJeeke̳elee Dee{Ule veener. mes Jeeb®³ee opee&ceO³es efJemebieleer efometve ³esles. mesJee GlHeeokeÀe®es
keÀewMeu³e Je ceveefmLeleer, ûeenkeÀeb®es menkeÀe³e&, keÀecee®ee leeCe F. ieesäercegUs mesJee®³ee opee&ceO³es
efJemebieleer Dee{Utve ³esles.
yengefpevemeerHeCee®eer DeeJneves Heg{eru e J³etnj®evee DeeKeueer peeles.
•mesJee efJeYeeieeleerue keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe osCes
•mesJee yeeyele ûeenkeÀebkeÀ[tve Òeefleef¬eÀ³ee efceUefJeCes
•mesJee efJeHeCevee®es efve³eespeve keÀjCes
•mesJeeb®ee opee& megOeejC³eemeeþer mebMeesOeve efJekeÀ eme keÀe³e&¬eÀce DeeKeCes.
4) meeþe Jepee DeeJneves (Challanges of Inventory) : mesJee ner ceeueemeejKeer efkebÀJee
JemletmeejKeer meeþJelee ³esle veener.munotes.in

Page 20

19
ns DeeJneve mees[efJeC³eemeeþer Heg{erue J³etnj®evee DeeKelee ³esles.
•Deej#eCe yegefkebÀie meejKee r ³eespevee DeeKeCes. Goe. efJeceeve JeenletkeÀ, jsuJes, efmevescee
•[e@keÌìj, JekeÀerue ³eeb®³ee Appointment IesCes.
5) yeens©ve mesJee IesC³ee®es DeeJneve (Challenges of outsourcing) :keÀenerefJeefMeä
mebmLeebmeeþer Goe. yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³ee ³ eeb®³eekeÀ[tve yeens©ve mesJee IesC³ee®es DeeJneve Demeles. DeMee
yeBkeÀe ÒekeÀej®³ee megefJeOee ûeenkeÀebvee oslee ³esle veener. l³eemeeþer l³eebvee ³eesi³e ÒekeÀej®eer ceeefnleer oslee ³esle
veener. ³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee megefJeOee HegjefJeC eeN³ee vemeleele. yeens©ve mesJee IesC³eemeeþer
keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe oslee ³esle veener.
6) DeÒel³e#e GodYeJeCeejs DeeJneves (Challanges of Indirect channals) :
byengleskeÀ keÀ©ve ûeenkeÀebvee Òel³e#e megefJeOee HegjefJeu³ee peeleele. cee$e ³eeceO ³es DeveskeÀ DeeJneves Demeleele.
l³eeceO³es YeewieesefuekeÀ ce³ee&oe ³esle Demeleele. DeMee DeveskeÀ DeÒel³e#e GodYeJeCeeN³ee mecem³ee /DeeJneves
mebIeìvesmeceesj Demeleele.
7) keÀeceieejebvee efìkeÀJetve þsJeC³ee®es DeeJneve (Challenges of Employee’s
Retention) : keÀener mesJee #es$eeceO³es efJeMesF.mesJeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele megOeejCee Peeueer Deens. l³eecegUs keÀce&®eejer SkeÀ mebIeìvee mees[tve ogmeN³ee
mebIeìveskeÀ[s peeleele. DeMee He efjefmLeleerceO³es keÀeceieejebvee efìketÀve þsJeC³ee®es DeeJneve mebmLesmeceesj
Demeles. Hejle veJeerve keÀce&®eeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀjCes, l³eemeeþer efveJe[ keÀjCes ÒeefMe#eCe osCes F. keÀe³ex
Hegvne Hegvne keÀjeJeer ueeieleele. keÀeceieejebvee efìke ÀJetve þsJeC³ee®es DeeJneve mebmLeskeÀ[s ceesþîee mecem³ee
efvecee&Ce keÀjleele. l³eemeeþer
•³eesi³e keÀce&®eeN³eeuee ³eesi³e efþkeÀeCeer mesJee osC³ee®es ÒeefMe#eCe osCes
•keÀeceieejebvee efìketÀve þsJeC³eemeeþer ³eesi³e J³eJemLeeHeve keÀjCes
•keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjC³eemeeþer ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes
•leeCeleCeeJe J³eJemLeeHevee®ee DeJeuebye keÀjCes
•peeoe yeesveme osCes
•keÀeceieejebvee J³eJemLeeHeveele menYeeieer keÀ©ve osCes
1.10 meejebMe
mesJee cnCepes DeesUKelee ³esC eejer De¢M³e ef¬eÀ³ee p³ee®ee cegK³e GÎsMe ûeenkeÀeb®eer iejpeHetleea ne
Demelees. De¢M³elee, DeefJeYeep³elee yengefpevemeerHeCee, veeMeJebleHeCee, GlHeeovee®³ee þerkeÀeCeer®e GHeYeesie
Meke̳e F. meseb®eer cenÊJee®eer JewefMeäîes Deensle.
Yeejleer³e DeL e&J³eJemLesle mesJee#es$e Del³eble cenÊJee®es Deens. mLetue jeä^er³e GlHeVeeleerue
menYeeie jespeieej mebOeer, efve³ee&le menYeeie, Yeeb[Jeue GYeejCeer, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme, efJekeÀjCes F. cegoîeeletve ³ee #es$ee®es cenÊJe mHeä nesles.munotes.in

Page 21

20
mesJee #es$ee®³ee Jee{eryejesyej l³eeleerue mecem³eener Jee{le Deens. l³eecegUs ³ee #es$eele ner efJeHeCeve
mebMeesOeve cenÊJee®es þjues Deens.
Òel³eskeÀ Jemlet efkebÀJee mesJee SkeÀe efJeefMeä peerJeve ®e¬eÀeletve peele Demeles. ³eeuee®e mesJee
GlHeeove peerJeve®e¬eÀ cnCeleele. ÒeejbYeeJemLee, Je=Ooer, HeefjHekeÌJe DeJemLee Je IemejCe DeJemLee ³ee mesJee
peerJeve®e¬eÀeleerue cenÊJee®³ee DeJemLee Deensle.
Yeejleeleerue mesJee#es$e ns peueo ieleerves Jee{Ceejs SkeÀ #es$e Deens. ³ee #es$eeHeg{s mesJeeb®³ee
JewefMeäîeHegCe& iegCeebcegUs efJeefJeOe mecem³ee efvecee&Ce nesle Deensle.
1.11 ÒeMve
1) mesJee cnCepes keÀe³e? mesJes®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
2) Yeejleeleerue mesJee #es$eeyeeyele®es cenlJe mHeä keÀje.
3) mesJee #es$eemeeþer efJeHeCeve efceÞe®es I eìkeÀ Lees[ke̳eele mHeä keÀje?
4) efJeHeCeve mebMeesOeve cnCepes keÀe³e? efJeHeCeve mebMeesOevee®eer JewefMeä³es mHeä keÀje.
5) mesJee GlHeeove ®e¬eÀ Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
6) GoîeespekeÀebvee mesJee #es$eemeeþer keÀesCel³ee DeeJneveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.

munotes.in

Page 22

21
IeìkeÀ-2
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎäîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®eer J³eeK³ee
2.3 Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue keÀue
2.4 Yeejleeleerue mebIeefìle J³eeHeej
2.5 Yeejleeleerue DemebIeefìle J³eeHeej
2.6 efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es ÒekeÀej
2.7 Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es YeefJeleJ³e DeeefCe DeeJneves
2.8 cee@ue J³eJemLeeHeve
2.9 meejebMe
2.10 ÒeMve
2.0 GefÎäs
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej efJeÐee L³ee¥vee -
1)efkeÀjkeÀesU J³eeHeej cnCepes keÀe³e ns mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2)Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue keÀue DeY³eemelee ³esF&ue.
3)Yeejleeleerue mebIeefìle J³eeHeej cnCepes keÀe³e les mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
4)Yeejleeleer ue DemebIeefìle J³eeHeejeyeeyele ceeefnleer Ieslee ³esF&ue.
5)efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es efJeefJeOe ÒekeÀej meebielee ³esleerue
6)Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es YeefJeleJ³e mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
7)Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeue e keÀesCel³ee DeeJneveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles les DeY³eemelee ³esF&ue.
8)cee@ue J³eJemLeeHeveeyeeyele ceeefnleer keÀ©ve Ieslee ³esF&ue.
2.1 ÒemleeJevee
GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ ¿ee oesve IeìkeÀebceO³es ogJee meeOeC³ee®es keÀece keÀjCeeje cenlJee®ee Ieì keÀ
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ne Deens. efkeÀjkeÀesU J³eeHeej cnCepes Jemlet Je mesJeeb®es efJelejCe DeefleMe³e ueneve
ÒeceeCeeJej Debeflece GHeYeeskeÌl³eebvee keÀjCes cnCepes efkeÀjkeÀesU J³eeHeej. Debeflece Jemlet ûeenkeÀebHe³e¥le
Heesn®eefJeC³eemeeþer peer keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleele l³eeb®ee meceeJesMe efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele neslees GlHeeokeÀmunotes.in

Page 23

22
DeeefCe IeeTkeÀ J³eeHeejer Je ûeenkeÀ ¿ee efJelejCe meeKeUerle cenlJee®es keÀe³ex keÀjCeejer ceO³emLe J³ekeÌleer
cnCepes efkeÀjkeÀesU J³eeHeej nes³e. efkeÀjkeÀesU J ³eeHeejer Jemlet Je mesJeeb®eer Òel³e#e efJe¬eÀer keÀjlees. efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee mesJee lees ûeenkeÀebvee osle Demelees. cnCetve efJelejCe meeKeUerleerue cenlJee®es IeìkeÀ Je
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej Deens.
2.2 efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®eer J³eeK³ee
1) Òee. Sme. F&.Lee@ceme -’efkeÀjkeÀesU J³eeHeej cnCepes efJelejCee®³ee meeKeUerle Demeuesu³ee DeveskeÀ
ogJ³eeHewkeÀer MesJeì®ee ogJee Demetve lees DeMee ÒekeÀej®ee Deens keÀer, l³ee ogJ³eecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee iejpee
megjUerleHeCes DeeefCe keÀe³e&#eceHeCes Ye eieefJeu³ee peeleele.
2) ce@keÀeLeea -efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ue#³e ûeenkeÀebvee iejpesÒeceeCes Jemlet GHeueyOe keÀ©ve oslee ³eeJ³eele
cnCetve l³ee Kejsoer keÀ©ve l³eeb®ee meeþe kesÀuee peelees DeeefCe l³ee Jemlet ue#³e ûeenkeÀe®es meceeOeeve keÀ©
MekeÀleerue ³ee®eer Kee$eer HeìJetve I³eeJeer ueeieles.
3)W.J.Stanton -“Retaling includes all activities directly related to
the sale of goods or services to the ultimate consumer for personal,
not business use.”
2.3 Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleer ue keÀue Trends inIndian
Retailing
1) mebIeefìle #es$eeleerue G®®e Jee{ -(High growth weight in theorganised
sector) :
Deepe efkeÀjkeÀesU J³eeHeejecegUs ³ee #es$eele peJeUHeeme 25 les 30… J³eeHeejele Jee{ Peeuesueer
Deens. YeefJe<³eele ³eeHes#ee ceesþer Jee{ DeHesef#ele Deens. 2012 ceO³es Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele
500 efyeueer³eve [e@ueme& FlekeÀer Guee{eue Peeueer Deens. leer 2020 He³e¥le 1000 efyeefue³eve [e@ueme&
FlekeÀer IesC³ee®eer Meke̳elee Deens.
2) DeVe Je Keeoîe J³eJemee³eekeÀ[s keÀue (Trends in Food andgrossary
Business) :
ûeenkeÀeb®³ee owvebefove iejpee ue#eele IesTve J³eJemee³e megª kesÀues peeleele. ³eeceO³es DeVe Je
Keeoîe HeoeLee&®eer Òe®eb[ ceeieCeer Demeles. cnCetve ³ee veJeerve J³eeHeej He×leerkeÀ[s meJe& J³eeHeeN³eebveer ue#e
efoues Heeefnpes. DeVe Je Keeoîe J³eJemee³ee®ee SketÀCe efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue menYeeie leerve ®elegLee¥Me
FlekeÀe Deens. DemebIeìerle #es$eeceO³es 20… l³ee DeVe Je Keeoîe J³eeHeeje®ee menYeeie 99… FlekeÀe
neslees.
3) HejosMeer Lesì iegbleJeCetkeÀ keÀue(Trends in FDI) :
Yeejleele Je HejosMeele meJe&®e efþkeÀeCeer efJeefJeOe MeeKee mLeeHeve keÀªve J³eeHeej kesÀuee peele
Deens ³ee J³eeHeejemeeþer HejosMeer Lesì iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peele Deens. 14 meHìWyej 2012 l³eeuee Yeejlemunotes.in

Page 24

23
mejkeÀejves HejosMeer Lesì iegbleJeCetkeÀ ner efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele 51… DemeeJeer DeMeer Iees³ee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer Òel³eskeÀ jep³eeves keÀje³e®eer Deens. HejosMeer Lesì iegbleJeCetkeÀer®³ee IeesosMee®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer DeeefCe efJeHeCeve #es$eele ®eebieueer Òeieleer nesT MekesÀue.
4) jespeieej DeeefCe mLetue jeä^er³e GlHeVeeleerue menYeeie (Shares in
GrossDomestic Product) :
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejecegUs mLetue jeä^er³e GlHeVeele megOeejCe Peeueer Deens. Mesleer#es$eele 1 5…
iegbleJeCetkeÀ Je l³eecegUs 6… les 8… jespeieej efveefce&leer Peeueer Deens. ³ee iegbleJeCetkeÀercegUs efkeÀjkeÀesU
J³eeHeejele ceesþîee ÒeceeCeele Je=×er Peeueer Deens. ³ee efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele Keepeieer #es$eeleerue ìeìe,
efyeuee&, efjuee³evme F. Goîeesie mecetnebveer ceesþîee ÒeceeCeele menYeeie Iesleuee Deens. ³ee efkeÀjkeÀesU
J³eeHeejeuee mejkeÀejer OeesjCe DevegketÀue Demes Deens. efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej
kesÀu³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele Òeieleer Peeueer Dee ns.
5) efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee ÒeefMe#eCe (Training to Retailer) :
veJeerve efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþs yeoue Peeuesues efometve ³esleele. l³eele mebieCekeÀe®ee JeeHej, veJeerve
mìe@ue j®evee ³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue keÀce&®eeN³eebve e ÒeefMe#eCe osCes DeefveJee³e& Deens. l³eemeeþer
2000 meeueeHeemetve ÒeefMe#eCe ³eespevee jeyeefJeueer peele Deens. ³eeceO³es efkeÀjkeÀesU J³eeHeej J³eJemLeeHeve,
Kejsoer Je mebûenCe J³eJemLeeHeve, Store Management J³eeHeej J³eJemLeeHeve, ÒeMeemeefkeÀ³e
J³eJemLeeHeve, meeþe J³eJemLeeHeve F. yeeyele®es ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele.
6) mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee efnmmee (Share of Organize Retail) :
2020 meeueeHe³e¥le mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee efnmmee ne 5… les 25… FlekeÀ e nesF&ue
DeMeer DeHes#ee Deens. mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e ceesþîee ÒeceeCeele Jee{le Deens. Deepe pejer l³ee®es
ÒeceeCe keÀceer Demeues lejer YeefJe<³eele ns ÒeceeCe Jee{C³ee®eer Meke̳elee Deens. ³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes
ûeenkeÀeb®³ee m eJe³eerÒeceeCes Peeuesues yeoue Je ûeenkeÀeb®³ee jenCeerceeveele Peeuesueer megOeejCe nes³e.
7) SketÀCe efJekeÀeme #es$e DeeefCe jespeieej :
Yeejleele Mesleer#es$eeveblej efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e ns J³eeHekeÀ #es$e Deens. ³ee #es$eeceO³es meJe&
osMeeb®ee ceesþîee ÒeceeCeele menYeeie Deens. YeejleemeejK³ee ceesþîee ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeosMeele ³ee®eer
J³eeHekeÀlee Jee{erme ueeieuesueer Deens. l³ee®eÒeceeCes efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$eele ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej
efveefce&leer Peeuesueer Deens.
8) efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue leb$e%eeve :
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peelees.
l³ee®eÒeceeCes ceeefnleer leb$e%eeveele Peeuesueer Òeieleer, mebieCekeÀe®ee JeeHej, DekeÀeTbìeRie #es$eeceO ³es ì@ueer®ee
JeeHej ³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþîee ÒeceeCeele Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles.munotes.in

Page 25

24
2.4 Yeejleeleerue mebIeefìle J³eeHeej
Yeejleeleerue mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej Jee{C³eemeeþer keÀesCeles IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjues
Deensle. Yeejleele mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþer Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles. ner Òeieleer efkebÀJee
Jee{ nesC³ee®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeewoîeesefiekeÀ Jee{ Industrial Growth :efJemeeJ³ee MelekeÀeHee metve Yeejleele ceesþer
DeewoîeesefiekeÀ Jee{ Peeueer. SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀeleosKeerue ner Jee{ ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens.
ûeenkeÀeb®³ee Jee{l³ee KejsoerMekeÀleer®ee HeefjCeece efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeJej Peeuesuee efometve ³eslees. Yeejleele
DeewoîeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs jespeieej efveefce&leer nesTve ceO³ece Jeiee&ceO³es ceesþs GlHeVee®es meeOeve Je l³eele
ceesþerJee{ Peeueer Deens. SketÀCe kegÀìgbyee®eer KejsoerMekeÌleer Jee{ueer Deens. meenefpekeÀ®e l³eecegUs mebIeefìle
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþer Jee{ Peeuesueer efometve ³esles.
2) megefJeOee (Facilities) :Deepe®ee mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ûeenkeÀebmeeþer DeveskeÀ megefJeOee
GHeueyOe keÀªve osle Deens. ceesþceesþs cee@ueme le³eej Peeues Deensle. ³ee cee@ueceO³es DeveskeÀ megefJeO ee
GHeueyOe keÀªve efou³ee peeleele. meJe& ÒekeÀej®³ee Jemlet SkeÀe®e efþkeÀeCeer efceUle Deensle l³ee megmeppe Je
JeeleevegkegÀefuele cee@ueme ³eecegUs Yeejleeleerue mebIeìerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþer Jee{ Peeueer Deens. ³ee
efkeÀjkeÀesU ogkeÀeve eletve ûeenkeÀebvee ®eebieu³ee megefJeOee efou³ee peeleele. l³eeb®³ee DeeJe[ervegmeej ®eebieu³ee
opee&®³ee ueeskeÀefÒe³e ye´B[®³ee Jemlet ûeenkeÀebvee GHeueyOe keÀªve efou³ee peeleele. ³ee efkeÀjkeÀesU
ogkeÀeveebceO³es mJe®í HeeC³ee®eer mees³e, ìe@³euesì m egefJeOee, keÀjceCegkeÀer®eer meeOeves, ®eebieues DeVeHeoeLe&
HegjefJeues peele Deensle. l³eecegUs DeveskeÀ ûeenkeÀ ³ee cee@uemeuee Yesìer osle Deensle.
3) Goîeesie#es$eeb®ee ÒeJesMe : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele Keepeieer GoîeespekeÀ ceesþîee ÒeceeCeele ÒeJ esMe
keÀjerle Deensle. ³ee #es$ee®eer Jee{leer ueeskeÀefÒe³elee ³ee #es$eele Òe®eb[ yeoue Ie[Jele Deens. l³eecegUs
ceesþceesþs GoîeespekeÀ ³ee mebIeìerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejekeÀ[s ÒeJesMe keÀjerle Deensle.Goe. efjuee³evme
meejKee Goîeesiemecetn ³ee #es$e ele menYeeieer Peeuee Deens. Yeejleeleerue Demes DeveskeÀ GoîeespekeÀ ³ee
#es$eele ³esle Deensle.
4) ceO³ece Jeiee&®eer Jee{ Growth of Middle Class: efoJemeWefoJeme Menjeleerue
ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe Jee{le Deens Yeejleele 35 les 40 keÀesìeR®ee ceO³ece Jeie& ne SkeÀ cenÊJee®ee yeoue
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele Peeuesuee Deens DeeefCe Yeejleeleerue yeepeejHesþ ner ceO³eceJeieea³e ûeenkeÀebmeeþer
mecepeueer peeles. Menje®³ee Jee{l³ee ÒeceeCeecegUs ³ee #es$eele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer Deens.
5) OeesjCeelcekeÀ yeoue (Policy Reforms): Yeejle mejkeÀejves efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$eele
HejosMeer Lesì iegbleJeCetkeÀ ner 51… þjefJeueer Deens Je l³eeÒeceeCes efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e iegbleJeCetkeÀ ner
51… þjefJeueer Deens Je l³eeÒeceeCes efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e DeeHeueer OeesjCes jeyeJele Deens. efmebieue ye´B[
ceO³es HejosMeer Òel³e#e iebgleJeCetkeÀ ner 100… FlekeÀer ceev³elee efoueer Deens. ³eeceO³es DeveskeÀ
Deeblejjeä^er³e kebÀHev³ee Goe.Reebok Nike ³eemeejK³ee kebÀHev³ee Yeejleele efkeÀjkeÀesU J³eeHeej
keÀjerle Deensle Boost meejK³ee kebÀHev³eeosKeerue Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeele J³eeHeej keÀjerle Deensle.munotes.in

Page 26

25
6) leb$e%eevee®ee HeefjCeece (Technology Impact) : DeemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee
efJekeÀeme keÀjC³eeme Fbìjvesì Je Flej leebef$ ekeÀ efJekeÀemee®eer meeOevesmeg×e peyeeyeoej Deensle. peeieeflekeÀ
HeeleUerJej ûeenkeÀ l³eeme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Jemlet Fbjves쮳ee ceeO³eceeves efceUJet MekeÀlees. Je l³ee®es
Hewmes ¬esÀef[ì keÀe[&, Dee@veueeF&ve ì^evmeHej F. DeoîeeJele meeOeveeb®³e e ceeiee&ves osT MekeÀlees.
7) Òemeej ceeO³eceeb®eer Peeuesueer Jee{ (Media Expantion) : T.V. Je Fbìjves쮳ee
ÒemeejceeO³eceebcegUs ueeskeÀpeeie=leer ceesþîee ÒeceeCeele Peeuesueer Deens. peeefnjele ceeO³eceebcegUs yeepeejele
Deeuesu³ee veJeerve Jemletbef JeJee{le Deens. ueeskeÀebvee ®eebieu³ee opee&®³ee Jemlet GHeueyOe Peeu³ee Deensle. Menjer YeeieeÒeceeCes ûeeceerCe
Yeeieeleerue ûeenkeÀosKeerue DeekeÀef8) HewMee®eer menpe GHeueyOelee (Easy Availability of Finance) :DeeefLe&keÀ
GoejerkeÀjCee®³ee ef¬eÀ³esle ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue keÀceer J³eepeojele GHeueyOe Deens. l³eecegUs
Mee@efHebie cee@ume keÀefjlee ueeieCeeN³ee peefceveer Kejso er keÀjC³eekeÀ[s mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee keÀue
efometve ³esle Deens. mebIeefìle J³eeHeej ne SkeÀe®e Fceejleerle efJemleejerle nesle Demeu³eecegUs l³eemeeþer yeBkeÀe
efkebÀJee Flej efJeÊemebmLeeb®es keÀpe& menpe GHeueyOe nesle Deens l³eecegUs Y eejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeej
Jee{C³eeme ceole nesle Deens.
9) HejosMeerJemlet Je kebÀHev³eeb®es DeekeÀkebÀHev³eeb®³ee GlHeeovee®es DeekeÀce@keÌ[esvee@u[ F. HejosMeer kebÀHev³eeb®³ee ÒeJesMeecegUs Yeejleeleerue mebIeìerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e
efJekeÀefmele nesle Deens.
10) leªCeeb®es Jee{les ÒeceeCe : Yeejleeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee 47… ueeskeÀmeb K³ee ner 20 JeJe³ee®³ee DeemeHeeme Deens. vepeerkeÀ®³ee keÀeUele ner mebK³ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{Ceej Deens. leªCeeb®³ee
Jee{l³ee mebK³escegUs l³eeb®ee keÀue veJeerve Jemletb®ee JeeHej DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee GHe³eesie ³eekeÀ[s
jeefnu³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$ee®ee efJekeÀeme nesle Deens.
11) GlHeVeele Je jenCeerceeveele Jee{ : Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo ieleerves nesle
Demeu³eeves ueeskeÀeb®³ee neleele Hewmee GHeueyOe Peeuesuee Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee GlHeVeele Je
jenCeerceeveele Jee{ nesle Deens. ³eecegUs mebIeefìle efkeÀjkeÀesU, J³eeHeejeme ®eebieuee Òeeflemeeo efceUle Deens.
12) keÀceer efkebÀcele Je ûeenkeÀeb®ee keÀe³eoe : ceesþs mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer SkeÀe®e JesUsme
DeefOekeÀ Kejsoer keÀjleele, l ³eeb®eer Kejsoer ceesþer Demeles. l³eecegUs keÀceer efkeÀceleerle ceeue efceUlees, l³eecegUs
ceeue keÀceer efkebÀceleerle efJekeÀCes Meke̳e nesles. ³ee keÀceer efkeÀceleer yejesyej®e Flej mesJeeosKeerue HegjefJeu³ee
peeleele.munotes.in

Page 27

26
2.5 Yeejleeleerue DemebIee fìle J³eeHeej (FACILITIES)
Yeejleeleerue DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþer®³ee DeefmlelJeemeeþer J³etnj®evee .
Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$eele mebIeefìle Je DemebIeefìle Demes mejU oesve Yeeie Hee[uesues
efomeleele. mebIeefìle efkeÀjkeÀ esU J³eeHeeN³eebveer SkeÀ ceesþs Deevneve DemebIeefìle J³eeHeeN³eebmeceesj GYes kesÀues
Deens. mebIeefìle J³eeHeejer ns Yeeb[Jeue, leb$e%eeve, peeefnjele Je ûeenkeÀ GHe³eesieer mesJee OeesjCe ³ee peesjeJej
yeepeejele Glejle Deensle. l³eecegUs DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej #es$e l³eeb®³ee DeefmlelJee®eer ue{eF&
mebIeefìleHeCes ue{le Demeu³ee®es ef®e$e efomele Deens. Hejbleg, DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee Depetve
ceesþîee ÒeceeCeeJej mebOeer Demetve l³eebveer l³eeb®³ee J³eJemee³e He×leerceO³e s yeoue keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
p³eeHe×leerves mebIeefìle #es$e ûeenkeÀesHe³eesieer mesJee osC³ee®es OeesjCe DeeKeles l³eeÒeceeCes®e DemebIeefìle
#es$eevesmeg×e ûeenkeÀmesJee osC³ee®es OeesjCe DeJeuebyeues Heeefnpes. l³eemeeþer Heg{erue J³egnj®evee meeb ielee
³esleerue.
1) ûeenkeÀ mebMeesOeve (Customer Research) :DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ûeenkeÀ
mebMeesOeve iejpes®es Deens. ûeenkeÀ mebMeesOeveecegUs ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[er, l³eeb®ee Òeeflemeeo ³eeyeeyele
ceeefnleer efceUles. ûeenke À mebMeesOeve kesÀu³eecegUs ®eebieu³ee opee&®³ee Jemlet ûeenkeÀebvee HegjefJelee ³esleerue.
l³eecegUs ûeenkeÀ meceeOeeve efceUsue.
2) efkebÀcele J³egn j®evee (Pricing Statigy) :DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeceO³es ueeskeÀefÒe³e
Demes. efkebÀcele J³e gnj®evee DeeKeCes iejpes®es Deens. l³eebcegUs DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej megjUerle
keÀjlee ³esF&ue. efkeÀjkeÀesU J³eHeejeceO³es 10 les 25… FlekeÀe veHeÀe efceUefJeCes DeHesef#ele Demeles. ne veHeÀe
l³ee Jemletb®³ee mJeªHeeJej DeJeuebyetve Deens. Ye ejleer³e ûeenkeÀ ns efkeÀceleeryeeyele DeefOekeÀ mebJesoveMeerue
Demeleele. l³eecegUs efkeÀceleeryeeyele®eer J³egnj®evee keÀjleevee efJeMesefJeefJeOe Jemlet KejsoerJej metì efoueer peeles. efkebÀcele J³egnj®evee þj efJeleevee ûeenkeÀebvee leer Jemlet ³eesi³e
efkeÀceleeruee efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eyejesyej l³ee GlHeeefole JemletJej ³eesi³e veHeÀe efceUefJeCes
DeHesef#ele Deens.
3) meeþe J³egnj®evee (Stock Statigy) :DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee rmeeþîeeyeeyele®eer
J³egnj®evee DeeKeueer Heeefnpes. meeþîee®³ee efJeefJeOe Heeleȳee þjefJeu³ee peeleele. l³eeceO³es keÀceeue
meeþeHeeleUer, efkeÀceebve meeþeHeeleUer, HegveDeeoxMe HeeleUer Je OeeskeÀe HeeleUer DeMee ÒekeÀej®³ee meeþe
Heeleȳee þjefJeu³e e Heeefnpesle. ³ee meeþe HeeleU³ee þjefJeleevee mebieCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee peelees.
meeþîeeyeeyele®eer meJe& ceeefnleer mebieCekeÀ JesU®³ee JesUer osle Demelees. ûeenkeÀebvee ®eebieu³ee opee&®ee ceeue
³eesi³e JesUsle efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ûeenke À pesJne Jemlet ceeiesue lesJne leer Jemlet l³eeuee oslee Deeueer
Heeefnpes. l³eecegUs ûeenkeÀ meceeOeeveer jenleerue DeeefCe mebmLes®ee veeJeueewkeÀerkeÀ Jee{C³eeme ceole nesF&ue.
4) efJe¬eÀer Jee{ J³egnj®evee (Sales Promotion Statigy) :DemebIeefìle keÀ jkeÀesU
J³eeHeeN³eekeÀ[tve meJe&meeOeejCeHeCes keÀHe[s, yetì, ®eHHeue Je Flej Jemlet efJe¬eÀer keÀjC³eeceO³es Òe³elve
keÀjleele. ns DemebIeefìle keÀjkeÀesU J³eeHeejer keÀener efJeefMeä nbieeceele Goe: efoJeeUer,ef¸emeceme
³eemeejK³ee meCeebceO³es 40 les 50 … metì osTve efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. keÀener JesUsmemunotes.in

Page 28

27
Demes DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ûeenkeÀebvee Yesì Jemlet osTve uee@ìjermeejKeer ³eespevee jeyeJetve
efJe¬eÀerceO³es Jee{ keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
5) Kejsoer J³egnj® evee(Purchase Statigy) :DemebIeìerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ceesþîee
Kejsoer®es HeÀe³eos efceUefJeC³eemeeþer keÀener J³egnj®evee DeeKeleele. keÀesCel³ee HegjJeþeoejekeÀ[tve peemleerle
peemle metì osTve ceeue efceUsue. DeMee HegjJeþeoeje®eer efveJe[ keÀj C³ee®ee Òe³elve keÀjleele. meecegefnkeÀ
Kejsoer®es HeÀe³eos efceUefJeC³eemeeþer l³ee ÒekeÀej®eer J³egnj®evee DeeKeueer peeles. ³ee J³egnj®eves®es HeÀe³eos
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer Je ûeenkeÀ ³ee oesIeebveener efceUleele.
6) ûeenkeÀ mebyebOe J³egnj®evee (Customer Relationship Statigy) :meO³ee ûeenkeÀ
mebyebOe efìkeÀefJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ûeenkeÀebMeer ®eeieues mebyebOe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DemebIeìerle
efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee leMee ÒekeÀej®eer J³egnj®evee DeeKeeJeer ueeieles. DeepekeÀeue meJ e&®e efkeÀjkeÀesU
J³eeHeejer ûeenkeÀ mebyebOeeuee Yej osleele. l³eemeeþer ûeenkeÀe®es veeJe ue#eele þsJeeJes ueeieles. l³eebvee
DeekeÀefefkeÀjkeÀesU J³ee HeejerûeenkeÀebMeer cew$eer®es mebyebOe þsJeleele.
7) efveÿeJeble ûeenkeÀebmeeþer efJeMesLoyalcustomer) :DemebIeefìle J³eeHeeN³eekeÀ[tve þjeefJekeÀ efveÿeJeble ûeenkeÀeme efJeMesefou³ee peeleele. ³eeceO³es e fJeefMeä mebCeeb®³ee efoJeMeer Goe : efoJeeUermeejK³ee meCeebceO³es DeMee efveÿeJeble
ûeenkeÀebvee YesìJemlet efou³ee peeleele. l³ee®eÒeceeCes efveÿeJeble ûeenkeÀebvee Jee{efoJemee®³ee MegYes®íe efou³ee
peeleele. l³eebvee efJeefMeä ³eespeves®eer ceeefnleer SMS odJeejs osCes, efûeìeRie keÀe[&, MegYes®íe mebosMe HeeþefJeCes
³eecegUs Demes ûeenkeÀ keÀe³ecemJeªHeer efìketÀve jenleele.
8) efJeMesDemeleele. ³ee meJeuel eerceO³es ûeenkeÀebvee IejHees®e ceeue HeeþefJeCes, Kejeye Jemlet yeouetve osCes, Jemlet
og©mleer ³eemeejK³ee efJeMesmebmLesefJe9) Flej (Other) :
1)veJeerve leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve ûeenkeÀebvee GÊecemesJee efou³ee peeleele. l³eeceO³es ¬esÀef[ì keÀe[&,
[sefyeì keÀe[& eqmJekeÀejCes, Fbìjvesì, HeÀ@keÌme F& -cesue F. meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.
2)ueneve efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eeb®es ceesþ îee J³eJemee³eele SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve Yeeieeroejer mebmLee,
meb³egkeÌle Yeeb[Jeueer mebmLee DeMee J³eJemee³e ÒekeÀejeletve mHeOexme leeW[ oslee ³esles.
3)ûeenkeÀeb®³ee iejpee DeesUKetve Jemletb®ee HegjJeþe, ceeveJeer mebyebOe, ûeenkeÀebvee ®eebieueer J eeieCetkeÀ osCes
³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.munotes.in

Page 29

28
2.6 efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es ÒekeÀej (TYPES FORMATS IN
RETAILING)
efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³ee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³ee®es cegK³ele: oesve ÒekeÀej s efJeYeepeve keÀjlee ³esF&ue.
1. ogkeÀeve DeeOeeefjle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej (Store Formats)
2. ogkeÀeveeefMeJee³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeej (Non Store Formats)
2.6.1 ogkeÀeve DeeOeeefjle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej -
ogkeÀeveeJej DeeOeeefjle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³ eeb®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) cee@ume : mebIeìerle #es$eeleerue ceesþe efkeÀjkeÀesU J³eeHeej J³eJemLeeHeve ÒekeÀej cee@ume cnCetve
DeesUKeuee peelees. SkeÀe®e efþkeÀeCeer ûeenkeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee GHeue yOe keÀªve efou³ee
peeleele. Demes cee@ume ceesþîee MenjebceO³es Dee{Utve ³esleele. Menjele ceesþîee DeekeÀejele ³ee®eer GYeejCeer
keÀªve meJe& ÒekeÀej®³ee Jemlet GHeueyOe keÀªve efou³ee peeleele. ³ee cee@umeceO³es Flejner keÀjceCetkeÀ
megefJeOee Demelee le. KesUe®es meeefnl³e, KeeoîeHeoeLee¥®es mìe@ume ³eeefþkeÀeCeer Demeleele.³ee cee@ume®es
yeebOekeÀece DeekeÀcee@umekeÀ[s ûeenkeÀ DeekeÀef2) efJeefMeä Jemletb®eer ogkeÀeves (Speciality Stores) :³ee ogkeÀeveebletve ûeenkeÀebvee DeekeÀefkeÀjC³eemeeþer DeeHeuee JewefMeäîeHetCe& efJe¬eÀer J³eeHeej kesÀuee peelees. meeKeUer mJeªHee®³ee ogkeÀevebe®ee
³eeceO³es meceeJesMe neslees. Goe: ceg byeF&leerue HegmlekeÀeb®eer ogkeÀeves, FueseqkeÌì^keÀ Jemletb®eer ogkeÀeves, KesUe®es
meeefnl³e DeMee ogkeÀeveebceO³es Jemlet efJe¬eÀeryejesyej Flejner megefJeOee efou³ee peeleele. Goe. og©mleer keWÀê,
yeBkeÀ megefJeOee, keÀe@HeÀer neTme F.
3) metì osCeej er ogkeÀeves (Discount Stores) :Jemlet®³ee efkebÀceleerJej keÀener ÒeceeCeele metì
osTve ûeenkeÀebvee DeekeÀefJemletb®³ee ÒekeÀejevegmeej, efkebÀceleervegmeej metì efoueer peeles. DeMee ÒekeÀej®eer ogkeÀeves GYeejC³ee®ee cegK³e
GÎsMe ceesþîee ÒeceeCeele ceeuee®eer efJe¬eÀer JneJeer ne Demelees.
4) ef[Heeì&ceWìue mìesDeme& (Departmental stores) :³eebvee efJeYeeieer³e ogkeÀeves ³ee veeJeeves
DeesUKeues peeles. SkeÀe ®e íleeKeeueer efJeefJeOe efJeYeeie Hee[uesues Demeleele. ³eeceOeds meJe&ÒekeÀej®³ee
DeeJeM³ekeÀ Jemlet, ®ewveer®³ee Jemlet, KesUCeer, FueskeÌì^@eefvekeÀ Jemlet, mìsMevejer, le³eej keÀHe[s Demes efJeefJeOe
efJeYeeie Hee[uesues Demeleele. Goe. cegbyeF&leeru e kesÀ. jnspee Mee@Hej mì@eHe, je³eie[ efpeu¿eeleerue je³eie[
yeepeej.
5) megHej ceekexÀì (Supar Market) :efJeefJeOe Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer ceesþîee
#es$eHeÀUeJej yeebOeuesueer ogkeÀeves cnCepes megHej efkebÀJee ne³eHej ceekexÀì nes³e. ³ee o gkeÀeveebceO³es SkeÀe®e JesUer
JesieJesieȳee Jemletb®eer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ³ee ogkeÀeveeleerue Jemletb®³ee efkebÀceleer leguevesves KetHe®e keÀceer
Demeleele. Goe. efyeie yeepeej.munotes.in

Page 30

29
6) meesF&mkeÀj ogkeÀeves : ûeenkeÀe®³ee meeefveO³eele DeMeer ogkeÀ eves GYeejueer peeleele.DeMee ogkeÀeveeb®ee
DeekeÀej ueneve Demelees. meJe&meeOeejCe 400 les 2000 mJesDej HetÀì ceO³es ogkeÀeves GYeejueer peeleele.
DeMeer ogkeÀeves ûejenkeÀe®³ee JemeenleerpeJeU GYeejueer peeleele Je ûeenkeÀeb®³ee meesF&meeþer DeMeer ogke Àeves
GYeejueer peeleele.
7) DeveskeÀ ye´B[®³ee Jemlet efkebÀJee ke@Àì@iejer : ³eeceO³es SkeÀe®e GlHeeokeÀe®eer DeveskeÀ GlHeeoves þsJeueer
peeleele. ner ogkeÀeves meJe&meeOeejCele: p³ee efþkeÀeCeer ûeenkeÀe®eer Òe®eb[ ceeieCeer Deens efkebÀJee ieoea®³ee
efþkeÀeCeer GYeejueer peeleele Je DeMee ogkeÀeveebodJeejs ceesþîee ÒeceeCeele efkeÀjkeÀesU J³eeHeej kesÀuee peelees.
Goe: KesUe®es meeefnl³e, FueskeÌì^e@efvekeÀ Jemlet F. ®es J³eeHeejer ceesþîee ÒeceeCeele ceeuee®eer Kejsoer keÀjleele
DeeefCe Flej mHeOe&ke ÀebHes#ee keÀceer efkebÀceleeruee Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjleele. Goe. FueskeÌì^@eefvekeÀ #es$eeceOeerue
efJepe³e mesume.
8) meeKeUer He×leer®eer ogkeÀeves : SkeÀe®e J³eJemLeeHeveeKeeueer efJeefMeä ÒekeÀej®³ee Jemlet
efJekeÀC³eemeeþer Menje®³ee JesieJesie ȳee Yeeieele efkebÀJee jep³eele DeveskeÀ efþkeÀeCeer ueneve ogkeÀeves megª
keÀjC³eele ³esleele. l³eebvee `meeKeUer ogkeÀeves' Demes cnCeleele.
2.6.2 ogkeÀeveeefMeJee³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeej -
³ee He×leerceO³es keÀesCel³eener ogkeÀeveeb®eer GYeejCeer ve k eÀjlee ûeenkeÀebvee Iejyemeu³ee Jemlet®eer
Kejsoer keÀjlee ³esles. ³eemeeþer Fbìjvesì Je HeesmìeÜejs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej kesÀuee peelees.
1) Jns[eRie ceefMeve : Jns[eRie ceefMeveÜejs efJeefJeOe Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjCes ne efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleeru e
pegvee ÒekeÀej Deens. DecesefjkesÀleerue v³et³ee@ke&À Menjele ³ee Jns[eRie ceefMeve®ee JeeHej Jemlet efJe¬eÀer
keÀjC³eekeÀefjlee kesÀuee iesuee. ³eeceO³es keÀe@HeÀer, ®ene, le³eej keÀHe[s, jsmìe@jbìceOeerue HeoeLe& F. ®eer efJe¬eÀer
keÀjC³eemeeþer ³ee ce Meerve®ee JeeHej kesÀuee peelees.
2) HeesmìeÜejs Kejsoer : ³eeceO³es efJe¬esÀl³eekeÀ[tve ûeenkeÀebvee oj He$ekeÀ HeeþefJeues peeles. l³eeJeªve
ûeenkeÀ HeÀesveÜejs efkebÀJee HeesmìeÜejs efkebÀJee mebieCekeÀeceeHe&Àle Dee@[&j keÀjlees Je ûeenkeÀebkeÀ[tve ef ceUeuesu³ee
Dee@[&jÒeceeCes Jemlet HeeþefJeu³ee peeleele.
3) Òel³e#e efJe¬eÀer : ne SkeÀ ogkeÀeveeefMeJee³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee ÒekeÀej Deens. GlHeeokeÀebkeÀ[tve
ûeenkeÀeb®³ee ceeieC³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej HetCe& kesÀu³ee peeleele. l³eemeeþe r HeÀesve, Jew³eeqkeÌlekeÀ efJe¬eÀer,
Fbìjves F. ®ee JeeHej kesÀuee peelees.
4) Jew³eeqkeÌlekeÀ efJe¬eÀer : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue ne SkeÀ pegvee ÒekeÀej meebefieleuee peelees. ³eeceO³es
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer IejesIejer peeTve DeeHeu³ee Jemleg®eer efJe¬eÀer keÀjleele. Goe. Amway kebÀHeveer
Jemlet®eer efJe¬eÀer IejesIejer peeTve Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej keÀjles.
5) otjOJeveerÜejs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej : ®ee He×leerceO³es efJe¬esÀlee HeÀesveÜejs ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOetve
Jemletyeeyele ceee fnleer HegjefJelees. l³eeceO³es Jemletb®eer efkebÀcele, JeeHejC³ee®eer He×le, l³eeb®ee GHe³eesie F.
meebefieleues peeleele Je l³eeJeªve l³ee®³eekeÀ[tve Kejsoer®eer Dee@[&j ceeieefJeueer peeles.munotes.in

Page 31

30
6)T.V. Üejs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej : DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele T .V. Üejs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej kesÀuee
peelees. T.V. Jej GlHeeokeÀeceeHe&Àle DeeHeu³ee Jemlet®eer ceeefnleer, efkebÀcele, JeeHejC³ee®eer He×le F. ®eer
peeefnjele osTve Dee@[&me& efceUefJeu³ee peeleele.
7) FbìjvesìÜejs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej : efJeefJeOe Gl Heeoveeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eekeÀefjlee efJe¬esÀl³eekeÀ[tve
Fbìjvesì®ee JeeHej kesÀuee peelees. Goe. HegmlekesÀ. efJecee, ®ewveer®³ee Jemlet F. ®eer efJe¬eÀer FbìjvesìÜejs kesÀueer
peeles.
2.7 Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es YeefJeleJ³e DeeefCe DeeJ neves
Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ne Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue cenlJee®ee IeìkeÀ Demetve jeäer^³e
GlHeVeele l³ee®ee cenlJee®ee Jeeìe Deens. peieeleerue Heefnu³ee Hee®e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejebceO³es Yeejle osMe
ne l³eeceOeerue Deens. Yeejleeleer ue efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ne peueo ieleerves Jee{le Deens. l³ee®es YeefJeleJ³e
GpJeue Deens. efkeÀjkeÀesU J³eeHeejecegUs jespeieej efveefce&leer nesles.
2.7.1 Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eeb®es YeefJeleJ³e Heg {erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue :
1) Jee{er®ee G®®e oj : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeceO³es J³eeHeej Jee{er®ee oj ne 15… les 20… FlekeÀe
Deens. mebIeefìle DeeefCe DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele Jee{er®ee oj DeefOekeÀ Deens. YeejleeceO³es
mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeme YejHetj mebOeer GHeu eyOe Deens. DeMee mebIeìerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejecegUs
jespeieejefveefce&leer nesC³eeme ceole nesles/nesF&ue.
2) GlHeVeele Jee{ : ceO³ece Jeiee&le Peeuesueer Jee{ DeeefCe MenjerkeÀjCe ³eebcegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeceO³es
GlHeVeele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer Deens. YeejleeceO³es ceO³ece Jeieea³eeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Deens.
l³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeb®es YeefJeleJ³e Yeejleele ®eebieues Deens. Yeejleeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe, yeoueleer
peerJeveMewueer, kegÀìgbyeeleerue Heleer -Helveer oesI esner veeskeÀjerme ³eecegUs GlHeVee®es meeOeve ³eeceO³es Jee{ nesle
Demetve YeefJe<³ekeÀeUemeeþer efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es YeefJeleJ³e GpJeue Demes Deens.
3) HejosMeer Òel³e#e iegbleJeCetkeÀ : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ne Yee jleeleerue
2011 ceOeerue meJee&le peemle ®e®ex®ee efJeceuìer ye´B[ ceO³es efjìsueceO³es 51… HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®ee efveCe&³e Iesleuee Deens.
4) ueeskeÀmebK³ee Jee{ : ueeskeÀmebK³es®³ee yeeyeleerle Yeejlee®ee ogmeje ¬eÀceebkeÀ Deens. ner ueeskeÀmebK³ee
DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{le Demeu³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®es YeefJeleJ³e GpJeue Demes Deens. ner
ueeskeÀmebK³ee Jee{ ûeeceerCe DeeefCe Menjer Yeeieej efometve ³esle Deens. l³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ne ûeeceerCe
DeeefCe Menjer Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele ®eeuele Deens. Lees[ke̳eele efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeme HeesJeeleeJejCe efvecee&Ce nesle Deens.
5) kegÀMeue ceveg<³eyeUe®eer GHeueyOelee : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþe r Yeejle ne osMe kegÀMeue
ceveg<³eyeUemeeþer Hees

Page 32

31
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej J³eJemLeeHeve ³eeefJeKeepeieer, Mew#eefCekeÀ mebmLeebveer osKeerue Demes efJeefJeOe keÀesme& ®eeuet kesÀu³eecegUs kegÀMeue ceveg<³eyeU GHeueyOe
Peeues Deens.
6) MenjerkeÀjCe : efoJemeWefoJeme Menjeleerue ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe Jee{le Deens. YeejleeceO³es 35 les
40 keÀesìeR®ee ceO³eceJeie& ne MenjerYeeieele jenle Deens. 2011 ceO³es ns ÒeceeCe Jee{ues Demetve
Menjeleerue ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee 30… FlekesÀ Deens. l³eecegUs mebIeefìle
J³eeHeejemeeþer Menjer Yeeieej ®eebieues YeefJeleJ³e Deens.
7) ûee nkeÀ Jele&CetkeÀ DeeefCe peerJeveMewueerleerue yeoue : Yeejleele ûeenkeÀ Jele&CetkeÀ DeeefCe
peerJeveMewueerle ceesþîee ÒeceeCeele yeoue nesle Deensle. efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþer ne yeoue DeefOekeÀ HeesDemee Deens. YeejleeceO³es keÀeceieejeb®eer me bK³ee Jee{ueer Deens. l³ee®eÒeceeCes ceO³eceJeieea³eeb®eer
ueeskeÀmebK³eeosKeerue Jee{le Deens. l³eecegUs ®ewveer®³ee Je Deejeceoe³eer Jemlet KejsoerJej ûeenkeÀeb®ee DeefOekeÀ
Yej Deens.
8) F&-keÀe@ceme& : meO³ee efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeceO³es F& -keÀe@ceme& ®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens.
mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme F¥ìjvesì Je Flej leebef$ekeÀ efJekeÀemee®eer meeOeves
peyeeyeoej Deensle. meO³ee Dee@veueeF&ve Mee@efHebieceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesle Deens.
9) Flej :
1) Hee³eeYetle meesF& -megefJeOeebceO³es Jee{
2) oj[esF& Ke®ee&le Jee{
3) ûeenkeÀeb®es Jee{les GlHeVe DeeefCe yeoueleer peerJeveMewueer
4) Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es GoejerkeÀjCe
5) ûeenkeÀeb®ee veJeerve He³ee&JejCeele Kejsoer keÀjC³ee®ee keÀue
2.7.2 Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®eer DeeJneves -
Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeuee DeveskeÀ De[®eCeeRvee Je DeeJneveebvee leeW[ oîeeJes ueeieles.
Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeHeg{erue DeeJneves KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Hejke Àer³e iegbleJeCetkeÀerJej ce³ee&oe : Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeJej DemebIeefìle #es$ee®es Je®e&mJe
Demeu³eeves mejkeÀej HejosMeer iebgleJeCetkeÀerme 100… cegYee osle veener. l³eeJej mejkeÀej®eer yebOeves Demetve
HeÀkeÌle efmebieue ye´B[ ogkeÀevee bmeeþer 100… HejosMeer iegbleJeCetkeÀerme ceev³elee osC³eele Deeueer Deens. ceueder
ye´B[ efjìsue #es$eele HejosMeer iegbleJeCetkeÀerme 51… HejJeeveieer Deens. Fceejle Je KesUl³ee Yeeb[Jeuee®ee
legìJe[e ³ee efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue ce³ee&oe HejosMeer i egbleJeCetkeÀerÜeje Yeªve keÀe{C³eeme mejkeÀejer
OeesjCeeb®ee Heeefþbyee DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) mLeeJej ceeueceÊes®³ee G®®e efkebÀceleer : mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele Peeuesu³ee Jee{ercegUs
mLeeJej ceeueceÊes®³ee efkeÀceleer DeefOekeÀ ÒeceeCeele Je e{u³ee Deensle. peieele mLeeJej ceeueceÊes®ee oj cegbyeF&
Menjele DeefOekeÀ Deens. l³eecegUs mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeuee ner SkeÀ ceesþer mecem³ee Yes[meeJele
Deens.munotes.in

Page 33

32
3) Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer keÀcelejlee : YeejleeceO³es efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje meeþer ueeieCeeN³ee Hee³eeYetle
megefJeOee ³eeb®eer keÀcelejlee efometve ³esles. ³ee Hee³eeYetle megefJeOeeceO³es jmles, JeenletkeÀ, iees[eTve, Jeerpe,
HeeCeer F. efJepeeCeJeles. l³eecegUs efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeme De[LeUe efvecee&Ce nesle Deens.
4) efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue iegbleeiegble : efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®³ee OeesjCeeyeeyele mejkeÀejkeÀ[tve vesnceer
yeoue kesÀues peeleele. efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ele JeejbJeej efkebÀceleerceO³es nesCeejs yeoue, veHe̳ee®es keÀceer ÒeceeCe,
GlHeeovee®eer keÀeueyee¿elee DeMee DeveskeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesle Demeu³eeves efkeÀjkeÀesU J³eeHeej ne
eqkeÌueä Je iegbleeiegbleer®ee nesle ®eeueuee Deens.
5) ÒeefMeef#ele keÀce&®eeN³eeb®ee DeYeeJe : mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele ceesþîee ÒeceeCeele ÒeefMeef#ele Je
le%e keÀce&®eeN³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eele efJe¬eÀer DeefYekeÀlex, efJe¬eÀer DeefOekeÀejer, Yeeb[ejHeeue
(Store keeper) uesKeeHeeue (Accountant) jesKeeHeeue (Cashier) , mebieCekeÀle%e Je
DeefYe³ebles ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ceneefJeÐeeue³es Je efJeoîeeefHeþebceOetve efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeyeeyele®es efMe#eCe
Je HeoJ³ee keÀceer ÒeceeCeele efou³ee peeleele. l³eecegUs ÒeefMeef#ele keÀce&®eeN³eeb®ee DeYeeJe Yeejleeleerue
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele efometve ³esle Deens.
6) F&-keÀe@ceme&®es DeeJneve : efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþer F& -keÀe@ceme&®es DeeJneve cenlJee®es þjle Deens.
F¥ìjvesì megefJeOeeb®³ee DeYeeJeecegUs ner mecem³ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele pee CeJeles. ueeskeÀmebK³eeJee{, ûeeceerCe
#es$eeleerue efMe#eCee®ee DeYeeJe ³eecegUs Dee@veueeF&ve Mee@efHebie®es HeÀe³eos ueeskeÀebvee oslee ³esle veener. l³eecegUs
Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejebceO³es F& -keÀe@ceme&®es DeeJneve meebefieleues peeles.
7)mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee ®eeuet Ke®e& DeefOekeÀ : Menjer Yeeieele mebIeefìle efkeÀjkeÀesU
J³eeHeeje®ee ®eeuet Ke®e& (Operating Cost) ne DeefOekeÀ ÒeceeCeele ³eslees. l³eecegUs keÀce&®ee³ee¥vee ÐeeJes
ueeieCeejs Jesleve, jespe®ee nesCeeje Ke®e& l³eeceO³es ueeF&ì, cesvìvevme, veiejHeeefuekeÀe keÀj F. ceesþs Ke®e&
keÀjeJes ueeiele Demeu³eecegUs ®eeuet Ke®e& DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀjeJee ueeielees.
8) G®®e keÀj DeekeÀejCeer : Menjer Yeeieele efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele keÀj Yej eJes
ueeieleele. l³eecegUs veHe̳ee®es ÒeceeCe keÀceer nesles. mejkeÀejkeÀ[tve DemebIeefìle #es$eeleerue ueneve efkeÀjkeÀesU
J³eeHeeN³eebvee efJeefJeOe keÀjebceO³es Je HejJeev³eeceO³es megì efoueer peeles. Hejbleg Yeejle mejkeÀejkeÀ[tve DeMeer
keÀesCeleern er ³eespevee meJeueleer peele vemeu³eeves peemleerle peemle keÀj YejeJes ueeieleele.
9) HegjJeþe Je ceeefnleer leb$e%eeve J³eJemLeeHevee®ee DeYeeJe :Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³e eHeejele
efJekeÀefmele HegjJeþe meeKeUer Je ceeefnleer leb$e%eeve J³eJemLee Hevee®ee DeYeeJe ner SkeÀ cenlJee®eer mecem³ee
mecepeueer peeles. GlHeeokeÀekeÀ[tve Debeflece ûeenkeÀebHe³e¥le Jemlet®ee HegjJeþe keÀjC³eekeÀefjlee efJekeÀefmele
HegjJeþe meeKeUer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. lemes®e ogkeÀeveebceOetve ûeenkeÀebvee efJejesO e mesJee osC³eekeÀefjlee
ceeefnleer leb$e%eevee®es J³eJemLeeHeve meg×e cenlJee®es Demeles. ³ee oesvner IeìkeÀebceO³es Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU
J³eeHeej ceeies Deens.munotes.in

Page 34

33
10) ûeenkeÀ efìkeÀJetve þsJeC³ee®eer mecem³ee : efkeÀjkeÀesU J³eeHeej#es$ee®eer cetU mecem ³ee cnCepes
ûeenkeÀ efìkeÀJetve þsJeCes. efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeefJeÒe³elve keÀjC³ee®es DeeJneve efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeme Deens. l³eemeeþer ûeenkeÀebvee ®eebieu³ee opee&®³ee Jemlet
HegjefJeCes cenlJee®es Deens.
11) DemebIeefìle #es$eekeÀ[tve mHeOee& : mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®³ee efJekeÀemeele DemebIeefìle
#es$ee®eer mHeOee& ns SkeÀ ceesþs DeeJneve Deens. DemebIeefìle #es$ee®es Ke®e&, peeefnjele, ceveg<³eyeU, keÀj,
HejJeeves F. yee yele efMeefLeue OeesjCe Deens. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀejer OeesjCe Je efve³eb$eCeeJej DemebIeefìle
#es$ee®ee ÒeYeeJe Deens.
12) ûeenkeÀe®eer yeoueleer YetefcekeÀe : ûeenkeÀeb®eer DeeJe[ -efveJe[, l³eeb®eer yeoueleer YetefcekeÀe ³eeefJeefkeÀjkeÀesU J³e eHeejele DeeJneve Deens. ûeenkeÀeb®eer yeoueleer YetefcekeÀe ue#eele IesTve efkeÀjkeÀesU J³eeHeejele
yeoue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeMee ÒekeÀejs Yeejleer³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeme efJeefJeOe DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens.
2.7.3.efkeÀj keÀesU J³eeHeejeleerue jespeieej mebOeer (Carrers inRetailing) -
meO³ee DeeHeu³ee osMeeceO³es peJeUpeJeU 42 oMeue#e ueeskeÀebvee. ³ee #es$eeceO³es jespeieej
GHeueyOe Peeuesuee Deens. YeefJe<³eele ³ee jespeieej mebOeer ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{leerue. ³ee m ebOeer ÒeecegK³eeves
Heg{erue #es$eele GHeueyOe nesleerue.
1) efJe¬esÀles, ke@ÀefMeDej, Yeeb[ej HeeuekeÀ, mebûenCe J³eJemLeeHekeÀ F.
2) efkeÀjkeÀesU Òeef¬eÀ³ee neleeUCeer J³eJemLeeHekeÀ
3) efJeYeeieer³e efJeef¬eÀ J³eJemLeeHekeÀ
4) ogkeÀeve J³eJemLeeHekeÀ
5) efJelejCe J³eJemLeeHekeÀ
6) mebieCekeÀ Dee@Hejsìme&
7) efJeÊe DeefOekeÀejer
8) DekeÀewìbvì
9) ceveg<³eyeU J³eJemLeeHekeÀ
10) efJeHeCeve J³eJemLeeHekeÀ
11) ûeenkeÀ mebHeke&À DeefOekeÀejer
12) efJeef¬eÀ DeefYekeÀlex
13) uesKeeDeeefOekeÀejer
14) mebieCekeÀ leb%e
15) G®®e DeefOekeÀejer
Jejerue efJeefJeOe Heoebmeeþer ³ee #es$eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej GHeueyOe Deensle.munotes.in

Page 35

34
2.8 cee@ue J³eJemLeeHeve (MALL MANAGEMENT)
cee@ue J³eJemLeeHeve J³eJemee³ee®³ee meJe&®e #es$eele cee@ue J³eJemLeeHeveeuee Deef leMe³e cenlJe Deens.
Yeejleeleerue mebIeefìle #es$ee®ee Jeeìe Jee{le Demetve 2012 -13 ceO³es peJeUHeeme 300 les 400
veJeerve cee@ueme megª nesle Deensle. cee@ueme ³eMemJeerefjl³ee ®eeueefJeC³eemeeþer J³eJemLeeHeve ns DeeJeM³ekeÀ
Deens. neefkeÀjkeÀesU J³eeH eejeleerue mebIeefìle ÒekeÀej Demetve l³eemeeþer J³eJemLeeHevee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Deens. ne efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerue mebIeefìle ÒekeÀej Demetve l³eemeeþer J³eJemLeeHevee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Deens. DecesefjkeÀe, Dee@mì^sefue³ee Je ³egjesefHe³eve osMeebc eO³es cee@ue J³eJemLeeHeve ³eMemJeerefjl³ee Heej Hee[ues
Deens. leMeer®e meg©Jeele Yeejleele ®eeuet Deens.
cee@ue J³eJemLeeHeveemeeþer Keeueerue cegÎs DeeJeM³ekeÀ Demeleele :
1) cee@ue®eer Òeeflecee : cee@ue®eer Òeeflecee cnCepes cee@ueceOeerue efJeefJeOe mesJee l³eeb®³ee meYeesJeleeue®³ee
ueeskeÀmebK³ee opee&vegmeej efkebÀJee mHeOe&keÀevegmeej efvecee&Ce keÀjCes nes³e. Goe: efJeHeCeve mebMeesOeveevegmeej
SKeeos #es$e ns G®®e ceO³ece Jeieea³eeb®es Demesue lej l³eeb®³ee jenCeerceeve opee&vegmeej G®®e Òeefle ®³ee mesJee
HegjefJeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. cee@ue®eer Òeeflecee ner efþkeÀeCe, J³eeHeej ÒekeÀej, efJe¬eÀ³e Je=×er ³eespevee
l³eeefþkeÀeCe®eer mHeOee& F. IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
2) cee@ue®es efJeYeeieerkeÀjCe : cee@ueme DeveskeÀ cepeueer Demeleel e. l³eevegmeej l³eeb®es JesieJesieUs efJeYeeie
Hee[ues peeleele. Goe: leUcepeu³eeJej iees[eGve Demesue, Heefnu³ee cepeu³eeJej efkeÀjeCee efJeYeeie,
ogmeN³ee cepeu³eeJej le³eej keÀHe[s, eflemeN³ee cepeu³eeJej yetì, ®eHHeue, KesUe®es meeefnl³e, mJe³ebHeekeÀ
Iejeleerue GHekeÀjCes Je meeefnl³e Demes efJeYeeie Hee[ues peeleele. efkebÀJee
De)leUcepeu³eeJej Deejeceoe³eerJemlet Je Deeblej jeä^er³e opee&®³ee Jemlet þsJeu³ee peeleele.
ye)Heefnuee cepeuee ne efðe³eebmeeþer jeKeerJe cnCetve þsJeuee peelees. lemes®e KesUe®es meeefnl³e le³eej
keÀHe[s F.
keÀ)ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee cepeu³eeJej keÀe³ecemJeªHeer JeeHejCeeN³ee Jemlet jsef[Dees, efì.Jner., efÖeÀpe,
HeÀefve&®ej Je Flej GHekeÀjCes ³eebmeeþer jeKeerJe þsJeuee peelees.
[)®eewL³ee cepeu³eeJej efJeefJeOe KesU, iescme, HetÀ[ keÀe@ve&j, cegJner efLeSìj F.
3) efJe¬eÀ³e Je=×er : cee@ueceOeerue efJe¬eÀerceO³es Jee{ nesCeeN³ee ¢äerves efJeefJeOe efJe¬eÀ³eJe=×er keÀe³e&¬eÀce
jeyeefJeues peeleele. ne SkeÀ cee@ue J³eJemLeeHevee®ee Yeeie Deens. DeMee keÀe³e&¬eÀcee cegUs ûeenkeÀeb®eer mebK³ee
Jee{C³eeme ceole nesles. cee@ueceOeerue efJe¬eÀerceO³es Jee{ nesC³eemeeþer efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele.
De) HetÀ[ HesÀefmìJnue
ye) nmlekeÀuee Jemlet ÒeoMe&ve
keÀ) efJeefMeä ÒekeÀej®es KesU DeeefCe iescme
[) meC e, GlmeJe ³ee keÀeUele veeceJeble efmevesmìej, KesUe[t ³eebvee Deeceb$eCe osCes.
³ee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®³ee Dee³eespeveecegUs cee@ume®³ee Jemlet efJe¬eÀerceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{
nesles.munotes.in

Page 36

35
4) mesJee J³eJemLeeHeve : mesJee J³eJemLeeHeveele cee @ueceOeerue Òeef¬eÀ³ee, peeiee Je leb$e%eeve ³eeb®³ee
SkeÀef$ekeÀjCee®ee meceeJesMe neslees. l³eeceO³es Hee³eeYetle megefJeOee JeenletkeÀ J³eJemLeeHeve Je meYeesJeleeue®³ee
Heefjmeje®es J³eJemLeeHeve ³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee efJeefJeOe mesJee HegjefJeu³eecegUs cee@ue®³ee efJe¬eÀerceO³es
Jee{ nesles.
Yeejleeleerue cee@ue®³ee $egìer efkebÀJee keÀcelejlee.
Yeejleeleerue cee@ue®³ee $egìer efkebÀJee keÀcelejlee Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1)Yeejleer³e cee@ume Je l³ee®es J³eJemLeeHeve ³eeyeeyele keÀesCel³eener ÒekeÀej®es mebMeesOeve keÀe³ex kesÀues peele
veener.
2)cee@ue®es efJeYeeieerkeÀjCe ÒeeOeev³e lelJeeJej kesÀues peele veener.
3)cee@ue®³ee ÒeJesMeÜejeJej DeeefCe jesKeHeeueepeJeU ûeenkeÀeb®³ee ceesþ -ceesþîee jebiee ueeieuesu³ee
Demeleele.
4)mesJee J³eJemLeeHevee®ee ³eesi³e JeeHej kesÀuee peele veener.
5)efJe¬eÀ³eJe=×er Je efJeHeCeve keÀe³e&¬eÀcee®ee DeYeeJe cee@ueme J³eJemLeeHeveele efometve ³eslees.
2.9 meejebMe
Jemlet Je mesJeeb®es efJelejCe DeefleMe³e ueneve ÒeceeCeele Debeflece GHeYeeskeÌl³eebvee keÀjCes cnCepes
efkeÀjkeÀesU J³eeHeej. ogkeÀeveeOeejerle efkeÀjkeÀesU J³eeHeej Je ogkeÀeveeefMeJee³e efkeÀjkeÀesU J³eeHeej Demes
cegK³ele: oesve ÒekeÀej He[leele. Yeejleer³e jeä^er³e GlHeVeele efkeÀjkeÀesU J³eeHeeje®ee Jeeìe De l³eble
cenÊJee®ee Deens. HejefkeÀ³e iebgleJeCetkeÀerJej ce³ee&oe Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer keÀcelejlee, ÒeefMe#eerle
keÀce&®eeN³eeb®ee DeYeeJe, F.keÀe@ceme&®es DeeJneve, G®®e keÀj DeekeÀejCeer, DemebIeìerle #es$eekeÀ[tve mHeOee& F.
Yeejleer³e efkeÀjkeÀes UJ³eeHeeN³eebHeg{erue keÀener cenÊJee®eer DeeJneves Deensle.
2.10 ÒeMve
1) efkeÀjkeÀesU J³eeHeej cnCepes keÀe³e? Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeejeleerU keÀue mHeä keÀje.
2) Yeejleeleerue mebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþer keÀesveles IeìkeÀ keÀej CeerYetle Deensle les mHeä keÀje.
3) Yeejleeleerue DemebIeefìle efkeÀjkeÀesU J³eeHeejemeeþer®³ee DeefmlelJeemeeþer J³etnj®evee mHeä keÀje.
4) efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³ee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
5) Yeejleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeH eeje®es YeefJeleJ³e mHeä keÀje.
6) Yeejeleeleerue efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eeuee keÀesCel³ee DeeJneveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles les mHeä keÀje.
7) cee@ue J³eJemLeeHeve ³eeJej meefJemlej efìHe efuene.
munotes.in

Page 37

36
IeìkeÀ-3
mesJee GÐeesieeleerue DeeOegefvekeÀ keÀ ue
(RECENT TRENDS IN SERVICE CENTRE)
ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve #es$e
(ITES SECTOR)
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎäs -
3.1 ÒemleeJevee
3.2 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee
3.3 yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³ee
3.4 keÀe³eosefJe3.5 GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve
3.6 meejebMe
3.7 ÒeMve
3.0 GefÎäs (OBJECTIVES)
1)peeieeflekeÀ HeeleUerJej veJ³eeves efJekeÀefmele Peeuesu³ee mesJee GÐeesieeb®ee keÀue DeY³eemeCes.
2)yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BPO) , yee¿eðeesle %eev e Òeef¬eÀ³ee (KPO) keÀe³eosefJeyee¿eðees Òeef¬eÀ³ee (LPO) GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve F. mebkeÀuHeveeb®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
3)³ee mesJeeb®es jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsleerue cenÊJe DeeefCe YetefcekeÀe ³eeyee yele %eeve
mebHeeove keÀjCes.
4)³ee mesJee GÐeesieeleerue mJe³ebjespeieej, jespeieej mebOeer Je keÀefjDej ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve
keÀjCes.
5)³ee mesJeebmeceesjerue DeeJneveeb®ee DeY³eeme keÀjCes Je ner DeeJneves HesueeJeC³eemeeþer GHee³ e³eespevee
keÀjCes.
3.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe yee¿em$eesle J³eeJeemeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BPO) , yee¿eðeesle %eeve
Òeef¬eÀ³ee (KPO) yee¿eðeesle keÀe³eosefJe

Page 38

37
mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. peeieeflekeÀ HeeleUerJej efJeefJeOe #es$eele Peeuesues yeoue,
DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle J³eJemee³e, mebieCekeÀ ceeefnleer leb$e%eeve #es$eeleerue ¬eÀebleer ³eecegUs ³ee
mesJee GÐeesieebvee cenlJe ÒeeHl ePeeues Deens. ³ee mesJeeb®ee GÐeespekeÀ DeeefCe kebÀHev³eebvee KetHe GHe³eesie Peeuee
Deens. l³eecegUs mesJee peueo ieleerves efJekeÀmeerle Peeueer Deens. osMee®ee DeewÐeesefiekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³ee
mesJee GÐeesieebcegUs YejYejeìerme Deeuee Deens.
ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve (InformationandTechnology) -
peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve ns DeefuekeÀ[®³ee oesve oMekeÀele efJekeÀefmele
PeeuesDeens. FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®ee JeeHej ceeveJeeves meb%eeHeveemeeþer k esÀuee Deens. mebieCekeÀ, vesìJeke&À,
JesyemeeF&ìme F. Üejs ceeveJe Iejyemeu³ee peieeleerue ceeefnleer, Ieìvee Je Ie[ecees[er F. yeeyele®es %eeve
lJeefjle ÒeeHle keÀª MekeÀlees. l³eecegUs HeejbHeeefjkeÀ efJeHeCeveeceO³es %eeve ogHHeì nesC³eemeeþer DeeefCe les
mebkeÀefuele keÀjC³eemeeþer efkeÀl³eskeÀ JeHeeleUerJej %eeve ogHHeì Peeues Deens. l³eecegUs ceeefnleer®eer peueo ieleerves DeeefCe otj®³ee DeblejeJej osJeeCe
IesJeeCe keÀjC³eemeeþer ce eefnleer DeeefCe leb$e%eeve #es$eele Jee{ Peeueer Deens. Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej
J³eeHeej, J³eJenej DeeefCe GÐeesiee®ee efJekeÀeme Peeuesuee Deens. l³eecegUs vesìJeke&À Òeef¬eÀ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee
efvecee&Ce Peeueer Deens. Deeblejjeä^er³e HeeleUerJe j efJeefJeOe kebÀHev³eebvee mebieCekeÀeJejerue mee@HeÌìJesDej
Òeesûeece®eer iejpe Yeemeles. DeeHeu³ee osMeele DeMee ÒekeÀej®es Òeesûeece le³eej keÀ©ve osCeeN³ee J³ekeÌleer DeeefCe
mebmLee GHeueyOe Deensle. l³eebvee Òe®eb[ ÒeceeCeele Hewmee efceUlees. l³eec egUs yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ
Òeef¬eÀ³eebvee ieleer ÒeeHle Peeueer Deens.
yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee (Outsourcing) -
ne efJeosMeer GÐeespekeÀ efkebÀJee kebÀHev³eebyejesyej DeeHeu³ee osMeeleerue GÐeespekeÀ Je kebÀHev³eebveer mesJee
HegjefJeC³eeyeeyele kesÀ uesuee keÀjej Demelees. ³ee keÀjejevegmeej keÀjejoejeuee keÀjej keÀ©ve osCeejer J³ekeÌleer
efkebÀJee mebmLee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osle Demeles. F. ceO³es mebieCekeÀ mesJee, Fbìjvesì megefJeOee, mee@HeÌì
JesDej keÀe³e&¬eÀce, yeBefkebÀie mesJee, efJecee me sJee, peeefnjele mesJee, DeefleL³e mesJee, ne@ìsue mesJee, ÒeJeeMeer
mesJee, ìsefueHeÀesve, ìsefuekeÀe@ce, DeewefJeHeCeve efJeDeeefCeef[PeeF&ve, pewJeleb$e%eeve Meeðe, JewÐeefkeÀ³e mesJee, keÀe³eosefJeJ³eJemeee®es vesìJeefke¥Àie, ÒeefMe#eCe, yeewef×keÀ ceeueceÊee, (%eeve Òeef¬eÀ³ ee mebMeesOeve) F. mesJee Òeef¬eÀ³eeb®ee
meceeJesMe kesÀuee peelees. efJeosMeer GlHeeokeÀ, efJelejkeÀ, GÐeespekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ F. DeMee ÒekeÀej®³ee
mesJeeb®eer ceeieCeer keÀjleele. efJeosMeele ³ee Òeef¬eÀ³ee ceneie[îee Deensle lej Yeejleele l³ee mJeml e Deensle
cnCetve efJeosMeer GÐeespekeÀ ³ee mesJeebvee melele ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer keÀjleele.
3.2 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BUSINESS PROCESSING
OUTSOURCING -BPO)
meJee¥vee ÒeLece peHeeve ³ee osMeeves yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee oîee³e uee meg©Jeele kesÀueer Deens. Deepe ³ee
Òeef¬eÀ³es®es ÒeceeCe peeieeflekeÀ HeeleUerJej HeÀej J³eeHekeÀ Peeues Deens. mebieCekeÀ megefJeOee, mebieCekeÀeJejerue
efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce, mee@HeÌìJesDej, ne[&JesDej, keÀe@ue meWìme&, ceeefnleer DeeefCe leb$e%ee ve, ÒekeÀuHe le³eej
keÀjCes F. mesJee efJe

Page 39

38
HejmHej osMeele osJeeCeIesJeeCe efkebÀJee Dee³eele -efve³ee&le Òeef¬eÀ³ee meg© keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eeefMeJe e³e
peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es efJeMes3.2.1 J³eeK³ee (Definition) -
1) ’mesJee mJe©Hee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee efJeosMeeleerue J³eeqkeÌle Je mebmLeebvee HegjefJeCeeN³ee
J³eeJemeeef³ekeÀ J³eeqkeÌle efkeb ÀJee mebmLee cnCepes®e yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee nes³e.“
DeMee ÒekeÀej®³ee J³eeqkeÌle, mebmLee efkebÀJee kebÀHev³ee DeeHeu³ee keÀecekeÀepeeleerue SkeÀ Yeeie Flej
osMeeleerue J³eeqkeÌle efkebÀJee kebÀHev³eebvee keÀjejeves osT keÀjleele. efkeb ÀJee keÀeces le³eej keÀ©ve l³eebvee mesJee
GHeueyOe keÀ©ve osleele. efJeosMeele DeMee mesJee Del³eble ceneie[îee Deensle. ³eeGueì ³ee mesJee DeeHeu³ee
osMeele mJemle Deensle cnCetve®e ³ee mesJeebvee efJeosMeeletve ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer ³esles. mesJ ee #es$eeceO³es
yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee ne Yeejlee®³ee ¢efäkeÀesveeletve HeÀej ceesþe J³eJemee³e efkebÀJee GÐeesie
yeveuee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es efJekeÀefmele osMeebvee ³ee mesJee GÐeesieeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{
keÀje³e®eerDeens. l³eeb®³eekeÀ[s DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve GHeueyOe Deens Hejbleg ceveg<³eyeU DeHegjs Deens l³eecegUs
l³eebvee DeMee mesJee DeefJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebkeÀ[tve Dee³eele keÀjCes efkebÀJee efJekeÀle
IesC³eeefMeJee³e ogmeje He³ee&³e veener.
3.2.2 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es ÒekeÀej (Types of Business Process
Outsourcing) -
1) efJeÊeer³e mesJee (FinancialServices)
efJeÊeHegjJeþe #es$eeceO³es iegbleJeCetkeÀoejebvee meuuee osCes, ceeie&oMe&ve keÀjCes, Yeeieeb®eer Kejs oer-
efJe¬eÀerkeÀjCes, keÀpe& GHeueyOelee, iegbleJeCetkeÀe, keÀpe&Jemegueer F. yeeyele®es ceeie&oMe&ve efkebÀJee mesJee GHeueyOe
nesleele. efJeÊeHegjJeþd³ee®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjCes, yeBkeÀe efkebÀJee efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee peeieeflekeÀ
HeeleUe rJejerue mebmLeebkeÀ[tve keÀpex keÀMeer GHeueyOe nesleerue ³eeyeeyele®eer ceeefnleer efoueer peeles. peeieeflekeÀ
HeeleUerJej keÀpe&HegjJeþe osJeeCeIesJeeCe keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌle (GÐeespekeÀ) DeeefCe mebmLeebvee ³ee mesJes®ee
®eebieuee HeÀe³eoe neslees. k eÀpe&efJeceeueceÊee, keÀjeje®eer He×le F. ceeefnleer ³ee ðeesleeÜejs GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
2) efJe¬eÀ³eesÊej mesJee (After SaleServices)
Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove ke ÀjCeeN³ee kebÀHev³ee efJe¬eÀerveblej DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee p³ee
efJe¬eÀ³eesÊej mesJee HegjefJeCeej Deensle l³eeb®eer ceeefnleer osC³eemeeþer mJeleb$e J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLeeb®eer
vesceCetkeÀ keÀjleele. l³eeb®³eeceeHe&Àle Goe. ³e$emeeceûeer®eer mLeeHe vee keÀjCes, og©mleer keÀjCes, leebef$ekeÀ
meuuee osCes, ceeie&oMe&ve keÀjCes, Jemlet IejHees®e osCes, pegv³ee Jemlet IesTve l³eeSsJepeer veJeerve Jemlet osCes,
F. mesJeeb®ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ³ee mesJee Heentve ûeenkeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer
keÀjleele.
3) peceeKe®e& efkebÀJee efnMesye (Accounts)
osMeeceO³es peceeKe®e& Je efnMesyeeb®es keÀe³e& keÀjCeeN³ee mebmLeebkeÀ[tve ³eemesJee efJeosMeer kebÀHev³ee
efJekeÀle Iesleele. ®eeì[& DekeÀeQìbì SkeÀ$e ³esTve peceeKe®ee &®es keÀece keÀjCeeN³ee mebmLes®eer mLeeHevee
keÀjleele.munotes.in

Page 40

39
l³eecegUs les efJeosMeeleerue kebÀHev³eeb®³ee peceeKe®ee&®es DeeefCe efnMesye leHeemeCeer®es keÀece keÀjejevegmeej HetCe&
keÀ©ve osleele. mebieCekeÀecegUs ceesþs J³eJenej neleeUCes Je peceeKe®e& le³e ej keÀjCes Meke̳e nesles. kebÀHev³eebvee
ojJe4) peeefnjeleefJekebÀHev³eebvee mJele:®ee peeefnjele efJeYeeie le³eej keÀjC³eeHes#ee peeefnjele mebmLeebkeÀ[tve
peeefnjeleer le³eej keÀ©ve IesCes meesF&®es peeles. ³ee mebmLee J³eeJemeeef³ekeÀebvee peeefnjeleermeeþer keÀuHeves®eer
efveJe[ keÀjCes, peeefnjele j®evee le³eej keÀjCes, peeefnjele ceeO³eceeJej peeiee Je JesU efceUJetve osCes,
peeefnjeleere fJeosleele. ³ee mebmLeebkeÀ[s lep%e DeefOekeÀejer DeeefCe kegÀMeue keÀejeefiej Je keÀce&®eejer keÀece keÀjleele.
DeeOegefvekeÀ mJe©Hee®³ee peeefnjeleer GHeueyO e keÀ©ve osC³ee®es keÀece les keÀjleele.
5) kegÀefjDej mesJee (CourierServices)
ceesþîee kebÀHev³ee, J³eeJemeeef³ekeÀ Je J³eeeqkeÌlebvee owvebefove peerJeveeceO³es He$eJ³eJenej keÀjeJee
ueeielees. Heesmì Keel³eeHes#ee keÀceer Ke®ee&le DeeefCe peueo ieleer ves kegÀefjDej mesJee keÀece keÀjles. l³eecegUs
kegÀefjDej mesJee Menjer DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele, jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej ueeskeÀefÒe³e Peeueer
Deens.
6) ceeefnleer efJeefJeosMeeleerue kebÀHev³ eebvee Yeejleeleerue yeepeejHesþeb®es mebMeesOeve keÀje³e®es Demeles. DeMee kebÀHev³ee
YeejleeceO³es yeepeejHesþ mebMeesOeve keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebMeer mebHeke&À meeOetve l³eeb®eer keÀjej keÀ©ve ceeefnleer
efceUefJeleele. l³eecegUs efJeosMeer kebÀHev³eebv ee, yengjeä^er³e kebÀHev³eebvee ³ee mebmLee yeepeejHesþ meJnx, ûeenkeÀ
meJnx, mHeOee&, yeepeejHesþsleerue Jele&ceeve efmLeleer F. yeeyele ceeefnleer HegjefJeleele. l³eevegmeej efJeosMeer
kebÀHev³ee Jemlet DeeefCe mesJee efJe¬eÀer®ee efveCe&³e Iesleele.
7)J³eJemLeeHeveefJeDeeHeu³ee osMeeleerue GÐeespekeÀebvee efJeosMeele veJeerve J³eJemee³e meg© keÀjleevee efkebÀJee
efJeosMeeleerue J³eeJemeeef³ekeÀebvee veJeerve J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjCes, J³eJemee³ee®ee efJekeÀem e keÀjCes,
³eb$emeeceûeer®eer Kejsoer, ³eb$emeeceûeer®eer mLeeHevee keÀjCes, keÀ®®ee ceeue Kejsoer, ceveg<³eyeUe®es efve³eespeve,
efJeÊeHegjJeþîee®eer GHeueyOelee efJeHeCeve J³eJemLeeHeve, peeefnjele, efJe¬eÀer Je=×er, ûeenkeÀ mebHeke&À efJelejCe
meeKeUer, mebûenCe J³eJemLee, efJeosMeer kebÀHev³ee Je Meemeve F. Meer mebHeke&À Je mecevJe³e meeOeCes F. ceeefnleer
J³eJemLeeHevee ceO³es ³esles leer GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLee DeeHeu³ee osMeele Deensle.
8) Flej mesJee (Otherservices)
keÀe³eosefJekebÀHeveerMeer mebHeke&À, mebûenCe J³eJemLee, ceO³emLe ie=nebMeer mebHeke&À, yeBkesÀ®es J³eJenej neleUCeer, Dee³eele -
efve³ee&le J³eeHeejemeeþer ueeieCeejer keÀeieoHe$es keÀMeer Je keÀesþtve pecee keÀje³e®eer F. efJemebmLee GHeueyOe keÀ©ve osleele. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs osMeeleerue GÐeespekeÀ efJeosMeele J³eeHeej, J³eJemee³e
Je GÐeesie ³ee efveefceÊeeves efJeosMeele peeleele. l³eebvee meg×e osMeeleerue yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee
mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLee ceole keÀjle Demeleele.munotes.in

Page 41

40
3.2.3 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es cenlJe DeeefCe HeÀe³eos (Importance and
Advantages of Business Process Outsourcing) -
1) meesF&vegm eej mebmLes®eer efveJe[ keÀjlee ³esles.
efJeosMeer J³eeJemeeef³ekeÀ osMeeleerue yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeebMeer
vesìJeke&ÀÜejs mebHeke&À meeOeleele l³eeb®³ee mesJeeb®eer ceeefnleer efceUefJeleele. lemes®e ³ee mesJee GHeueyO e keÀ©ve
osCeeN³ee mebmLee efJeosMeer kebÀHev³eebMeer mebHeke&À meeOetve SkeÀceskeÀebMeer keÀjej keÀjleele. ³ee mesJee HegjefJeCeeN³ee
mebmLeeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeu³eecegUs l³eebvee mebmLes®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles. l³ee mebmLee l³eebvee
®eebieu³ee, opexoej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele l³eeb®³eeMeer ³ee mebmLee J³eJenej/keÀjej keÀjleele.
2) opexoej mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
yee¿eðeesle J³eJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLeeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ
Demeu³eeme l³eeceO³es mHeOee& Demeles. DeeHeu³eeuee efJeosMeer kebÀHev³eebkeÀ[tve Hegvne Hegvne keÀece efceUeJes
³eensletves ³ee mebmLee efJeosMeer GÐeespekeÀ Je mebmLeebvee ®eebieu³ee opee&®³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele. ³ee
mebmLeeb®es J³eJemLeeHeve me#ece De meles. l³eeb®³eekeÀ[s lep%e DeefOekeÀejer Jeie& keÀece keÀjleele. mebmLesuee ³ee
keÀecee®ee DevegYeJe Demelees.
3) JesUsJej mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee mebmLee DevegYeJeer Demeleele. l³eeb®³eekeÀ[s HegjsM ee ÒeceeCeele
ceveg<³eyeU GHeueyOe Demeles. l³eecegUs ³ee mebmLee efJeosMeer mebmLeebveer ceeieCeer kesÀu³eevegmeej efkebÀJee
keÀjejevegmeej l³eebvee ceeefnleer Je mesJee JesUsJej GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eecegUs efJeosMeer J³eeJemeeef³ekeÀebvee
³ee mesJee peueo ieleerves ÒeeHle keÀjlee ³esleele.
4) keÀceer Ke®ee&Üejs mesJee ÒeeHle keÀjlee ³esleele.
efJeosMeeceO³es leb$e%eeve GHeueyOe Demeues lejer ceveg<³eyeUe®ee DeYeeJe Deens. l³eecegUs efJekeÀefmele
osMe YeejleemeejK³ee osMeebkeÀ[tve ³ee mesJee GHeuey Oe keÀ©ve Iesleele. Yeejle osMe efJeosMeer leb$e%eeve
JeeHejlees. osMeele ceveg<³eyeU DeefOekeÀ Deens. yengleebMeer ³egJekeÀ mebieCekeÀ, ceeefnleer Je leb$e%eeve,
FbefpeefveDeefjbie F. #es$eekeÀ[s yeUues Deens. ns ³egJekeÀ Je osMeeleerue kebÀHev³ee efJeosM eer keÀeces efceUefJele ³ee
nsletves JeepeJeer efkebÀceleerle FueskeÌì^e@efvekeÌme mesJee JeepeJeerojeves GHeueyOe keÀ©ve o³ee³euee le³eej Deensle.
5) DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee ueeYe Ieslee ³eslees.
osMeele efkebÀJee efJeosMeele p³ee efJeMesosMeeleerue yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee Òeoeve keÀjCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀebvee Ieslee ³eslees. DeeOegefvekeÀ
leb$e%eeve DeeefCe lep%eeb®ee meuuee ³eeÜejs opexoej mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleel e.
6) efJeMeerpeeieeflekeÀ HeeleUerJej efJeMesmebHeke&À meeOetve veJeerve %eeve, leb$e%eeve DeeefCe keÀecee®³ee Òeef¬eÀ³ee mecepeeJetve oslee ³esleele. l³eeÜejs ³ee
mesJeeb®ee opee& efJekeÀefmele keÀjlee ³eslees.munotes.in

Page 42

41
7) ceesþîee ÒeceeCeele GlHeVe efceUefJelee ³esles.
p³ee J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLee yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele Je
DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee ®e ebieu³ee opee&®³ee mesJee HegjefJeleele l³eebvee ³ee #es$eele GlHeVe efceUefJeC³ee®eer
®eebieueer mebOeer ÒeeHle nesles. l³eecegUs ³ee mebmLee ³ee #es$eele jeefä^³e DeeefCe Deeblejjeefä^³e HeeleUerJej
®eebieues veeJeueewefkeÀkeÀ ÒeeHle keÀª MekeÀleele.
8)peeieeflekeÀ J³eeHeejeceO³es Jee{ keÀjlee ³esles.
yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BPO), yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³ee (KPO), ceeefnleer leb$e%eeve
Òeef¬eÀ³ee mesJee (ITPS), GÐeespekeÀebvee ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osCes F. J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬ eÀ³eeveJ³eeves
efJekeÀefmele nesle Deens. ³ee mesJeeb®eer iejpe Deeblejjeefä^³e HeeleUerJej efJeefJeOe osMeebvee Deens. peeieeflekeÀ
J³eeHeej Je=×ermeeþer ³ee mesJeeb®eer meJe&$e iejpe Deens. l³eecegUs efJeefJeOe osMeeleerue J³eeHeejer mebyebOe
megOeejlee rue Je peeieeflekeÀ J³eeHeejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesF&ue DeMeer DeHes#ee Deens.
9) JeepeJeer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerÜejs J³eJemee³e keÀjlee ³eslees.
Flej J³eJemee³eebceO³es DeJepe[ meeceûeermeeþer Òe®eb[ ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. Hejbleg
yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee mesJee GÐeesieeceO³es keÀceer ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles.
peeieeflekeÀ HeeleUerJej DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve GHeueyOe Peeues Deens. l³ee®³ee efkebÀceleer keÀceer Peeu³ee Deensle.
les Kegu³ee He×leerves ceeieemeuesu³ee osMeebvee Kejsoer keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. l³eecegUs GÐeespekeÀ JeepeJeer
Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerÜejs ne J³eJemee³e keÀª MekeÀleele.
3.2.4 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³es®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe (Disadvantages and
Limitations of Business Process Outsourcing) -
1) keÀjejevegmeej J³eJenejeb®eer Hetle&lee kesÀueer peele veener.
mesJee Kejsoer keÀjCeeN³ee mebmLee DeeefCe mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee mebmLee ³eeceO³es keÀjej keÀjleevee
mebefoiOelee Demeles . l³eecegUs Òel³e#e J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjejevegmeej kesÀueer peele veener. l³eecegUs ®egkeÀe
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) ueJeef®ekeÀles®ee DeYeeJe Demelees.
keÀjej efveef½ele kesÀu³eeveblej lees oesvnerner He#eebJej/mebmLeebJej yebOevekeÀej keÀ Demelees. keÀjeje®eer
Hetle&lee keÀje³euee efJeuebye Peeu³eeme mesJeebceO³es yeoue DeHesef#ele Demelees. Hejbleg ueJeef®ekeÀles®ee DeYeeJe
Demeu³eecegUs mesJee Òeoeve keÀjleevee l³eeceO³es yeoue keÀjlee ³esle veener.
3) mesJee Òeoeve keÀjC³eeceO³es ef Jeuebye neslees.
mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee mebmLeskeÀ[s keÀecee®ee J³eeHe ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eeme DeeefCe
l³eeÒeceeCes meeceûeer DeeefCe ceveg<³eyeU GHeueyOe vemeu³eeme mesJee JesUsJej Òeoeve keÀjlee ³esle veener.
4) mesJeeb®³ee efkebÀceleer keÀcee r nesle Deensle.
DeMee ÒekeÀej®³ee mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee mebmLeeb®eer mebK³ee osMeele DeeefCe peeieeflekeÀ
HeeleUerJej Jee{ueer Deens. l³eecegUs ³ee #es$eele Deelee mHeOee& Jee{ueer Deens. FueskeÌì^e@efvekeÀ leb$e%eevee®³eemunotes.in

Page 43

42
efkebÀceleer keÀceer Peeu³ee Deensle. mesJeeb®³ee efkebÀceleer keÀceer Peeu³ee Deensle. l³eecegUs mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee
mebmLeeb®³ee GlHeVeeceO³es Ieì Peeueer Deens. l³ee®ee HeefjCeece mesJeeb®³ee opee&Jej Peeuee Deens.
5) mesJeeb®³ee opee&ceO³es IemejCe nesle Deens.
peeieefleke À HeeleUerJej mHeOexle Jee{ Peeu³eecegUs DeeefCe efkebÀceleer Iemeju³eecegUs opee& Iemejle
Deens. FueskeÌìe@efvekeÀ #es$eeuee peeieeflekeÀ HeeleUerJej ceboer Deeueer Deens.
6) mesJeebceO³es peueo ieleerves yeoue nesle Deens.
ceeefnleer leb$e%eeve, peieefl ekeÀ HeeleUerJejerue Ieìvee, Ie[ecees[er F. ceO³es meelel³eeves yeoue
nesleDeens. Hejbleg l³eekeÀ[s ogue&#e kesÀu³eeme ûeenkeÀebvee veeefJev³eHetCe&, efJekeÀefmele mesJee GHeueyOe keÀ©ve
oslee ³esle veenerle.
3.2.5 Yeejleeleerue yee¿eðeesle J³eeJemeeef³e keÀ Òeef¬eÀ³ee (Business Process
Outsourcing in India) -
YeejleeceO³es yengjeefä^³e kebÀHev³eebveer keÀe@ue meWìjÜejs ³ee mesJee HegjefJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer
Deens. efJekeÀefmele osMeele DeMee ÒekeÀej®³ee mesJeebvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer Deens . osMeeleerue
FvHeÀesefmeme, efJeÒees, mel³ece F. kebÀHev³ee ³ee J³eJemee³eele keÀece keÀjle Deensle. Yeejle Meemeveeves mesJee
efve³ee&le Je=×er JneJeer ³eemeeþer mesJeebJejerue keÀjceeHeÀ Je keÀjkeÀHeele kesÀueer Deens. efJeosMeer kebÀHev³eebvee ³ee
#es$eele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer Deens. lemes®e Dee³eele mesJeebJejerue keÀj ceeHeÀ Je keÀj
keÀHeele keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs ³ee #es$ee®ee efJekeÀeme PeHeeìîeeves nesle Deens. peiee®³ee 35…
J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee Yeejleeletve ®eeueleele. Yeejleele ³ee mesJeebcegUs 7 ueeKe ueeskeÀebvee jespeieej ÒeeHle
Peeuee Deens. 2012 meeueer ³ee #es$ee®eer efve³ee&le 280 oMeue#e [e@ueme& FlekeÀer Peeueer Deens. ³eeceO³es
leb$e%eeve, ìsefuekeÀe@ce, ÒeJeeMeer leb$es, JeenletkeÀ F. #es$ ee®ee ceesþe Jeeìe Deens. l³eeefMeJee³e DeewyeBefkeÀie, ÒekeÀuHe, mee@HeÌìJesDej, keÀe³eoe, ceveg<³eyeU, efJeHeCeve, mebMeesOeve, yee³eesìskeÌvee@uee@peer,
FbefpeefveDeefjbie, ef[PeeFve, Hesìbì, JesyemeeF&ìmed [sJnueHeceWì, efJeÊe, De@efvec esMeve, yeewef×keÀ mebHeoe nkeÌkeÀ
(IRP) DeekeÀ[sJeejer®es efJeMuesyee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eebvee YeefJe<³eele ®eebieueer mebOeer Deens.
yegef×ceÊee efkebÀJee %ee vee®³ee #es$eele Yeejle DeeIee[erJej Deens. Yeejleeleerue ³ee #es$eeleerue mesJee
oef#eCe, DeeefÖeÀkeÀe, DecesefjkeÀe, jefMe³ee, ceuesefMe³ee, eqJnSleveece, ke@Àve[e F. osMeele efJeleefjle kesÀu³ee
peeleele. 2010 meeueeHe³e¥le ³ee #es$eele Yeejleeuee De[er ®e ueeKe ueeskeÀebvee jespeieej GHeueyOe keÀ©ve
oslee Deeuee Deens.
peeieeflekeÀ HeeleUerJej ³ee #es$eele efìketÀve jenC³eemeeþer Yeejleeuee opexoej mesJee GHeueyOe
keÀ©ve osC³ee®eer iejpe Deens. l³eemeeþer ³ee #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeCes, Dee OegefvekeÀ leb$e%eevee®ee
DeJeuebye keÀjCes, yeewef×keÀ keÀewMeu³e efJekeÀefmele keÀjCes, mHeOee& keÀjCes F. DeeJneves Yeejleemeceesj Deensle.
³ee#es$eeceO³es pes veJeerve leb$e%eeve efJekeÀefmele nesF&ue l³ee®es keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe osCes, yeoue
mecepeeJetve IesCes ³eekeÀ[s efJeMesGoe.DecesefjkesÀleerue efJeÐeeLeea Dee@veueeF&veÜejs Yeejleeleerue efMe#ekeÀeb®es ceeie&oMe&ve IesTve Yeejleeleerue
efkebÀJee efJeosMeel eerue HeoJ³ee mebHeeove keÀjle Deensle. lemes®e Yeejleeleerue kegÀMeue keÀce&®eejer Je yegef×Jeevemunotes.in

Page 44

43
ueeskeÀebvee efJeosMeele efMe#eCe, mebMeesOeve, efJe%eeve, cesef[keÀue, mLeeHel³eMeeðe F. ceO³es KetHe ceeieCeer Deens.
l³eecegUs ³ee ceveg<³eyeUeÜejs DeeHeu ³eeuee efJeosMeer ®eueve ceesþîee ÒeceeCeele GHeueyOe nesCeej Deens.
DeMee J³eJemee³eebÜejs DeeHeu³ee osMeeleerue yeewef×keÀ #ecelee efve³ee&le keÀjCes ³eeuee (Brain
Drain) Demes cnCeleele. keÀejCe ³ee®e ueeskeÀebkeÀ[tve efJeosMeeceO³es mebMeesOeveeuee ®e euevee efoueer peeCeej
Deens Je les®e leb$e%eeve DeeHeu³eeuee l³eeb®³eekeÀ[tve Òe®eb[ efkebÀcele osTve Kejsoer keÀjeJes ueeieCeej Deensle.
kesÀJeU ceesþs Heieej DeeefCe meJeueleer ³eecegUs ³esLeerue ®eebieues ceveg<³eyeU efJeosMeekeÀ[s OeeJe Iesle Deens. n er
yeeye Yeejlee®³ee GpJeue YeefJeleJ³ee®³ee ¢efäves ef®ebleepevekeÀ Deens. l³eeHes#ee ³ee yegef×Jeeve ueeskeÀebveer
DeeHeu³ee osMeele jentve J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee #es$eeceO³es efJekeÀeme keÀ©ve ³ee mesJee efJeosMeebvee efve³ee&le
keÀ©ve YejHetj Hewm ee efceUJetve DeeHeu³ee osMeeuee ceesþs keÀjlee ³esF&ue.
3.2.6 yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee #es$eeleerue jespeieeje®³ee mebOeer efkebÀJee keÀefjDej
(Career or Job Opportunities in Business Process
Outsourcing)
yeer.Heer.Dees. #es$eeuee peieYej ceeieCeer Demeu³eecegUs ³ee #es$eele ueeskeÀebvee jespeieej Je
keÀefjDej®eer ®eebieueer mebOeer Deens. ³ee #es$eele ³eeHeg{s DeveskeÀ yengjeä^er³e kebÀHev³ee Je GÐeespekeÀ GleCeej
Deensle. ³ee J³eJemee³eeceO³es keÀece keÀjCeeN³ee J³eJemLeeHekeÀebvee ojJeì^svejuee 5 ueeKe ©. ®es He@kesÀpe efoues peeles. l³eecegUs ³ee #es$eele ueeskeÀebvee DeeHeu³ee keÀewMeu³eevegmeej
GlHeVe efceUefJeC³ee®eer Je keÀefjDej keÀjC³ee®eer mebOeer Deens.
³ee #es$eeceO³es cegK³e mebIeìkeÀ, J³eJem LeeHekeÀ, ÒeefMe#eCe ÒecegKe, ÒeefMe#eCe J³eJemLeeHekeÀ,
mene³³ekeÀ ÒeefMe#eCe, keÀe@ue meWìj, J³eJemLeeHekeÀ, keÀe@ue meWìj Dee@Hejsìme&, mesJee HegjefJeCeejs ÒeefleefveOeer
F.HeoebJej keÀecee®eer mebOeer Deens. Hejbleg ³ee ueeskeÀebvee Fbûepeer YeemebYeeDemeu³eecegUs jespeieej Je=×er®eer mecem³ee yeer.Heer.Dees. DeeefCe kesÀ.Heer.Dees. Üejs YeefJe<³eele megìC³ee me ceole
nesF&ue DeMeer DeHes#ee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.Keeueerue mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
De) yee¿eñeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee
ye) efJeÊeer³e mesJee
keÀ) efJe¬eÀ³eesÊej mesJee
[) J³eJemLeeHeveefJe2.yee¿eðeesl e J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³es®es cenÊJe mHeä keÀjCeeN³ee cegÎîeeb®eer ³eeoer keÀje.munotes.in

Page 45

44
3.3 %eeve Òeef¬eÀ³ee yee¿eðeesle (KNOWLEDGE PROCESS
OUTSOURCING -K.P.O.)
Mew#eefCekeÀ Hee$elee OeejCe keÀjCeeN³ee Je DevegYeJeer J³eeeqkeÌlebvee efJekeÀmeerle osMeele ceesþîee
J³eJemee³eebceO³es veeskeÀjer®eer ®eebieueer mebOeer Demeles. efJekeÀmeerle osMeele ceveg<³eyeU keÀceer Demeu³eecegUs
l³eebvee efJeefJeOe #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee Hejbleg ®eebieueer yeewef×keÀ #ecelee Demeuesu³ee ceveg<³eyeUe®eer iejpe
Demeles. ceeieemeuesu³ee DeeefCe DeefJekeÀmeerle osMeele ceveg<³eyeU YejHetj GHeueyOe Demeles. efJekeÀefmele osMeele
DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle Òeef¬eÀ³ee Hetle&lesmeeþer l³eebvee ³ee #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee DeeefCe
keÀewMeu³es OeejCe keÀjCeeN³ee DeefOekeÀejer DeeefCe keÀce&®eejer Jeiee&®eer iejpe Demeles. efJekeÀmeveMeerue DeeefCe
ceeieemeuesu³ee osMeeletve DeMee ÒekeÀej®³ee ceve<³eyeUe®ee HegjJeþe efJeosMeele kesÀuee peelees.
yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³esletve %eeve Òeef¬eÀ³e e yee¿eðeeslee®eer meg©Jeele Peeueer Deens.
Yeejleele DeMee ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ mebmLee ³ee GÐeesieeceO³es keÀe³e& keÀjle Deensle. DeeHeu³ee osMeele efJeosMeer
leb$e%eeve Dee³eele keÀ©ve l³eeJej DeeOeeefjle efMe#eCe, ÒeefMe#eCe DeeefCe mebMeesOeve keÀjC³e ele Deeues Deens.
Goe. mebieCekeÀ, ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve, JeeefCep³e, J³eeHeej, keÀe³eoe, Dee³eele -efve³ee&le, yeepeejHesþ
mebMeesOeve, efJeHeCeve ceeefnleer He×leer, cesef[efmeve, HeÀece&meer, FbefpeefveDeefjbie, Dee@ìesceesyeeF&ume, kesÀefcekeÀum e,
yeebOekeÀece, mLeeHel³eMeeðe, meb%eeHeve, pewJeleb$e%eeve, ìsueskeÀe@ce, ÒeJeeMeer leb$es, yeBefkeÀie, efJecee,
yee³eesìskeÌvee@uee@peer, De@efvecesMeve, yeewef×keÀ mebHeoe nkeÌkeÀ, vesìJeke&À, J³eJemLeeHeve F.
Yeejleeletve yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³e e mesJee DecesefjkeÀe, jefMe³ee, ÖeÀevme, Fbiueb[, pece&veer,
peHeeve, ceuesefMe³ee, efJnSleveece, ke@Àve[e F. osMeele efJeleefjle kesÀu³ee peeleele. DecesefjkesÀleerue efmeefuekeÀe@ve
Jn@ueer ³ee ÒeosMeele lesLeerue ueeskeÀmebK³es®³ee 25… Yeejleer³e ueesk eÀ jenleele. DecesefjkesÀleerue veemee
DeblejeU Òe³eesieMeeUe, jefMe³eeleerue DeblejeU mebMeesOeve, cesef[keÀue, mebMeesOeve F. #es$eele Yeejleer³e ueeskeÀ
keÀecekeÀjleele. yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs Yeejleeuee ³ee osMeele 2010 He³e¥le De [er®e ueeKe
ueeskeÀebvee efJeosMeele jespeieej GHeueyOe Peeuee Deens. ³eeHeg{erue 5 Jejespeieej GHeueyOe nesF&ue. Hejbleg ³ee #es$eele Deelee jefMe³ee, ®eerve, F&ðeeF&ue ns osMe menYeeieer nesleerue
l³eecegUs Deeblejje ä^er³e HeeleUerJej mHeOee& Jee{C³ee®eer Meke̳elee Deens.
3.3.1 %eeveÒeef¬eÀ³ee yee¿eðeeslee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (Importance &
Advantages of Knowledge Process Outsourcing) -
1) efJeosMeeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ Je kebÀHev³eebvee opexoej mesJee GHeue yOe keÀ©ve oslee ³esleele. %eeveÒeef¬eÀ³ee
yee¿eðeesle mesJee HegjefJeC³ee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee DeeHeu³ee osMeele GHeueyOe Deensle. ³ee mebmLeeÜejs
osMeeleerue yeewef×keÀ Hee$elee ®eebieueer Demeuesu³ee J³eeeqkeÌleb®ee MeesOe IesTve l³eebvee efJeosMeele ®eebieueer
veeskeÀjer MeesOetve efoueer peeles. l³eecegUs efJeosMeer J³eeJemeeef³ekeÀebvee ®eebieueer yegef×ceÊee Demeuesues ceveg<³eyeU
GHeueyOe nesles.
2) osMeeleerue ueeskeÀebvee efJeosMeele ®eebieueer jespeieej mebOeer GHeueyOe nesles. DeeHeu³ee osMeele efJeefJeOe
#es$eele Òe®eb[ mHeOee& Deens. l³eecegUs osMeele veeskeÀjer®eer ceesþer mebOeer efceUle veener. DeHes#esvegmeej Jesleve
efceUle veener. DeeHeu³ee osMee®³ee leguevesves efJeosMeele ®eebieu³ee HeoeJej YejHetj Jesleve Je HegjsMee meesF&
megefJeOee efceUleele.munotes.in

Page 46

45
3) %eeve Òeef¬eÀ³ee yee¿e ðeeslee®es keÀjej keÀjlee ³esleele.
osMeeleerue %eeveÒeef¬eÀ³ee yee¿eðeesle HegjefJeCeeN³ee mebmLee DeeefCe efJeosMeeleerue kebÀHev³ee efkebÀJee
mejkeÀej ³eeceO³es %eeveÒeef¬eÀ³ee ceveg<³eyeU GHeueyOe keÀjCesy eeyele keÀjej kesÀues peeleele. l³eecegUs
osMeeleerue ueeskeÀebvee veeskeÀjer®eer Je Jeslevee®eer nceer oslee ³esles. DeMee J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee DeeHeu³ee osMeele
Deensle.
4) %eeveÒeef¬eÀ³ee yee¿eðeesle mesJee keÀe³ecemJe©Heer GHeueyOe keÀ©ve oslee ³e sles.
³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee efJeosMeeleerue GÐeespekeÀ DeeefCe kebÀHev³ee ³eeb®³ee melele mebHekeÀe&le
Demeleele. l³eeb®³eekeÀ[tve peMeer ceeieCeer ³esles l³eevegmeej l³eebvee ³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee
peeleele. ³ee mesJeebceO³es meelel³e D emeles. Goe. FjeCe, FjekeÀ ³ee osMeebvee yeebOekeÀece keÀejeieerjeb®³ee
meelel³eeves HegjJeþe kesÀuee peelees. lej DecesefjkesÀuee mebieCekeÀ DeeefCe ceeefnleer leb$e%eeve #es$eemeeþer
keÀce&®eejer HegjJeþe kesÀuee peelees.
5) GcesoJeejebvee efJeveemee³ee me keÀceer Ke®ee&ceO³es veeskeÀjer GHeueyOe nesles.
GcesoJeejebvee osMeeleerue %eeve Òeef¬eÀ³ee yee¿eðeesle mesJee mebmLeebMeer mebHeke&À meeOetve veeskeÀjer ÒeeHle
keÀjlee ³esles. l³eemeeþer ³ee mebmLee l³eeb®³eekeÀ[tve JeepeJeer HeÀer DeekeÀejleele. efJe osMeele peeC³eemeeþer
ueeieCeeje HeemeHeesì&, eqJnmee ³ee Òeef¬eÀ³ee meg×e ³ee mebmLee HetCe& keÀ©ve osleele.
3.3.2 Yeejleeleerue %eeve Òeef¬eÀ³ee yee¿eðeesle GÐeesieemeceesjerue DeeJneves (Challenges
Faced by the Indian Knowledge Process Ousourcing Indus try)-
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs meJe&®e osMeeb®³ee yeepeejHesþe Kegu³ee Peeu³ee Deensle. l³eecegUs veJeerve
veJeerve mesJeebvee efJeosMeeletve ceeieCeer ³esle Deens. Goe. DekeÀeQìvmeer, J³eJemLeeHeve, keÀe³eoe, Òeefme×er
(Jeelee&) J³eeJemeeef³ekeÀ Je leeb ef$ekeÀ efJeMuesDeeefCe meuuee mesJee F. DecesefjkesÀceO³es Yeejleer³e ³egJekeÀebvee %eeveÒeef¬eÀ³ee yee¿eñeesle mesJesceO³es DeveskeÀ
JeGÐeesieeceO³es Yeejleeves jefMe³ee, ®eerve, Dee³eue¥[, FðeeF&ue, F osMeebMeer SkeÀef$ekeÀjCee®ee keÀjej kesÀuee
Deens. Yeejleele ceeefnleer leb$e%eeve GHeueyOe Peeues Deens. ÒeefMe#eCeeceg Us opexoej mesJee GHeueyOe nesleele.
Hejbleg ³ee mesJesuee Heg{erue ÒekeÀej®³ee DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens.
1)mHeOee& : ³ee #es$eeceO³es ®eerve, jefMe³ee, FðeeF&ue, pece&veer, peHeeve F. osMe Glejues Deensle. l³eecegUs
³ee osMeebMeer mH eOee& keÀjeJeer ueeiele Deens.
2)ÒeefMe#eCeemeeþer YejHetj Ke®e& ³eslees : keÀce&®eeN³eebvee veJeerve leb$e%eeve Je yeoue®es %eeve ÒeeHle
keÀ©ve oîeeJes ueeieles. l³eemeeþer ÒeefMe#eCeeJej Òe®eb[ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
3)ieesHeveer³elee : keÀce&®eeN ³eeb®eer J³ekeÌleeriele ceeefnleer ieesHeveer³e þsJeeJeer ueeieles.
4)keÀce&®eejer megjef#elelee : Òel³eskeÀ osMee®es efve³ece efYeVe Demeleele. keÀe³eos keÀ[keÀ Demeleele. oesve
osMeeleerue mebyebOe efyeIe[C³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMeeJesUer keÀce& ®eeN³eebvee mebj#eCe osC³ee®eer iejpe
Yeemeles.munotes.in

Page 47

46
5)J³eeJemeeef³ekeÀ ceboer : SKeeoîee #es$eele ceboer Deeu³eeJej l³ee keÀce&®eeN³eebvee Heg{erue
keÀeueeJeOeermeeþer veeskeÀjer®eer mebOeer efoueer peele veener. Goe. DecesefjkesÀceO³es mebieCekeÀ Òeef¬eÀ³ee bvee ceboer
Deeu³eecegUs l³eebveer DeeHeu³ee osMeeleerue mebieCekeÀ Dee@Hejsìj ueeskeÀebvee osMeele Hejle HeeþefJeues Deens.
6)Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ ceesþîee ÒeceeCeele keÀjeJeer ueeieles : DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Kejsoer keÀjCes,
ÒeefMe#eCe opexoej osCes, lep%e ceeie&oMe&keÀ ³eemeeþer Yejcemeeþ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
7)yeg×ewJenve nesles (Brain Drain) : %eeve Òeef¬eÀ³ee yee¿em$eesle mesJeebcegUs osMeeleerue yeewef×keÀ
keÀewMeu³es DemeCeejs ueeskeÀ osMeeyeensj peeleele. l³eeb®³ee yeg×er®ee JeeHej , l³eebveer kesÀuesues mebMeesOeve, ns
efJeosMeebvee GHe³eesiee®es þjleele l³eecegUs DeeHeu³ee osMee®eer yeewef×keÀ neveer nesles.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeHeemetve osMeeleerue yeg×erJenvee®ee Jesie Jee{uee Deens. l³eecegUs DeeHeu³ee osMeele
yeg×erJeeve ueeske À Demetvener DeeHeCe mebMeesOeveeceO³es Heeþerceeies Deenesle.
3.4 keÀe³eosefJeOUTSOURCING LPO)
yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³es®ee ne SkeÀ Yeeie Deens. ³ee Üejs DeeHeu³ee osMeeletve efJeosMeer GÐeespekeÀ Je
J³eeJemeee f³ekeÀebvee, kebÀHev³eebvee keÀe³eosefJekebÀHev³ee DeeHeu³ee osMeeleerue yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee mesJee mebmLeebkeÀ[tve keÀe³eosefJekeÀ©ve efou³ee peeleele. Decesefj kesÀleerue kebÀHev³ee DeeHeu³ee osMeeleerue yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee mesJee
mebmLeebkeÀ[tve keÀe³eosefJeefJeosMeeleerue J³eJemeeef³ekeÀ ³ee mesJeebvee ceeieCeer ke Àjleele. Goe. veJeerve J³eJemee³ee®eer mLeeHevee keÀjCes,
veeWoCeer keÀjCes, keÀeieoHe$eeb®eer Hetle&lee keÀjCes, keÀe³eosefJekeÀe³eoîeevegmeej peceeKe®e& þsJeCes Je DeeefLe&keÀ He$ekesÀ le³eej keÀjCes, Jee nletkeÀ Je pekeÀeleeryeeyele®³ee
J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjCes, DeHeIeele Òemebieer ceeuee®eer vegkeÀmeeve YejHeeF& efJecee kebÀHeveerkeÀ[tve Jemetue
keÀjCes, HewMee®eer Jemegueer keÀjCes F. ÒekeÀej®³ee mesJee ³ee mebmLee GHeueyOe keÀ©ve osleele. Flej o sMeeletve
meg×e ³ee mesJeebvee ceeieCeer ³esT ueeieueer Deens. l³eecegUs Yeejleeuee ³ee mesJee GÐeesieeceO³es YeefJe<³eele HeÀej
ceesþer ceeieCeer Deens.
3.4.1 Yeejleeleerue keÀe³eoeefJeLegal Out sourcing to India) -
1) yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³eebvee ceboer Deeueer Deens.
peeieeflekeÀ HeeleUerJej Flej osMe yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee mesJee GÐeesieeceO³es menYeeieer Peeues
Deensle. l³eecegUs ³ee Òeef¬eÀ³eebvee ceboer Deeueer Deens. DecesefjkeÀe, ³et. Smed.S .³et.kesÀ. F. osMeebkeÀ[tve Deelee
HetJeeaÒeceeCes ³ee Òeef¬eÀ³eebvee ceeieCeer ³esle veener.
2) ûeenkeÀeb®eer efJeMJeemeen&lee keÀceer nesle ®eeueueer Deens.
yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³eeb®eer Kee$eer oslee ³esle veener. keÀener yeesieme J³eeqkeÌle efkebÀJee me bK³ee efkebÀJee
keÀe@uemeWìjme& efJeosMeer ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele l³eecegUs ³ee mesJeeJejerue ûeenkeÀeb®ee efJeéeeme keÀceer
nesle®eeueuee Deens.munotes.in

Page 48

47
3) ÒeefMe#eCeemeeþer YejHetj Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
keÀe³eosefJeÒeefMe#ekeÀeb®eer iejpe Demeles l³eecegUs ÒeefMe#eCe Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeele keÀjeJee ueeielees.
4) iewjJ³eJenej nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
keÀe³eosefJemebmLeeb®ee meceeJesMe Peeu³eecegUs ³ee J³eJemee³ee®eer efJeéeemeen&lee keÀceer nesles.
5) keÀjejeb®es Heeueve kesÀues peele veener.
keÀe³eosefJekeÀjej kesÀuee peelees. Hejbleg l³eeveblej ³ee keÀjeje®es Heeueve kesÀues peeF&ue®e Demes veener.
6) iegCeJeÊes®eer Keeueer oslee ³esle veener.
yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee HegjefJeCeeN³ee osMeele DeeefCe Flej osM eele mebmLee mLeeHeve Peeuesu³ee Deensle
l³eecegUs veJeerve mebmLeeb®eer mesJeeb®³ee iegCeJeÊesyeeyele Kee$eer oslee ³esle veener. veJeerve ûeenkeÀebvee ³ee
mebmLeeefJe7) Òel³e#e mebHeke&À meeOelee ³esle veener.
efJeosMeer ûeenkebÀevee osMeeletve mesJee Òeoeve keÀjleevee otj®es Deblej Demeu³eecegUs mebHeke&À
meeOeC³eeceO³es De[®eCeer ³esleele. Dee@veueeF&ve mebHekeÀe&Üejs mebosMeJenle nesles. Hejbl eg Òel³e#e mebHeke&À meeOelee
³esle veener. Goe. oesve osMeeleerue Deblej 10,000 efkeÀ.ceer.Hes#ee DeefOekeÀ Demeles.
8) efYeVe osMeeb®es keÀe³eos efYeVe Demeleele.
mesJee HegjefJeCeejer mebmLee DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®ee osMe efYeVe Demeu³eecegUs keÀe³eosef JeHegjefJeleevee efYeVe efve³ece Je keÀe³eos keÀevetve ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees Dev³eLee ³ee mesJeeb®ee Flej
osMeebceO³es GHe³eesie nesle veener.
3.5 GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve (ENTREPRENEUR RESOURCE
PLANNING)
peeieeflekeÀer keÀjCeeceO³es GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeeuee Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej cenlJe ÒeeHle
PeeuesDeens. yeepeejHesþsle ÒeJesMe keÀjCes, mHeOexle efìkeÀeJe OejCes, cetu³eeJeOeeale mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes
³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele. GÐee spekeÀebvee J³eJemee³e mLeeHeve keÀjCes, meeOeve meeceûeer®eer
GHeueyOelee, Goe. keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeeceûeer, ceveg<³eyeU, efJeÊeHegjJeþe F. DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ
Òeef¬eÀ³eeb®eer neleeUCeer keÀceer keÀjeJeer ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. ³ee ceeefnleeryeeyele J³eeJemeeef³ekeÀebveer
mee@HeÌìJesDej le³eej kesÀuee Deens. ³ee ceO³es J³eJemee³ee®es efve³eespeve, efJekeÀeme, mebMeesOeve, GlHeeove,
efJeHeCeve, ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve, efJeÊe F. yeeyele meefJemlej ceeefnleer Je ceeie&oMe&ve GHeu eyOe keÀ©ve
efoues peeles. J³eJemee³ee®es mJe©He, DeekeÀejceeve, ÒekeÀej, GlHeeove, J³eJemee³ee®eer iejpe ³eevegmeej
ceeefnleer GHeueyOe Demeles.munotes.in

Page 49

48
ceesþîee kebÀHev³eebceO³es keÀecee®³ee meesF&meeþer JesieJesieUs efJeYeeie GHeueyOe Demeleele. l³ee
efJeYeeie ebveekeÀecee®³ee Òeef¬eÀ³ee mJeleb$eHeCes keÀjeJ³ee ueeieleele l³eecegUs SkeÀe®e J³eJemee³eeuee efYeVe
mJe©Hee®eer keÀeces efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee neleeUleevee efYeVe mJe©Hee®eer ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles. meO³ee
peeieeflekeÀ HeeleUerJej p³ee GÐeesieebv ee ®eebieueer ceeieCeer Deens. l³ee GÐeespekeÀebvee GÐeespekeÀ ðeesle
efve³eespevee®eer iejpe Deens. Goe. FbefpeefveDejeRie, ìskeÌmeìeF&ume, HeÀece&meer mebieCekeÀ, yeebOekeÀece, ceeefnleer
DeeefCe leb$e%eeve F. mebieCekeÀ Je ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve ³ee #es$eeleerue kebÀHev³ee Goe. FvHeÀesefmeme,
efJeÒees, F. GÐeespekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespevee®eer ceeefnleer HegjefJeleele efkebÀJee
DeejeKe[e le³eej keÀ©ve osleele. jeefä^³e DeeefCe Deeblejjeefä^³e HeeleUerJej GÐeespekeÀe b®eer mebK³ee
Jee{u³eecegUs GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve mesJesuee ceeieCeer Deeueer Deens.
3.5.1 GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespevee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (Importance &
Advantages of Entrepreneur Resource Planning) :
1) GÐeespekeÀeb®³ee keÀewMeu³eele Jee{ keÀjlee ³esles.
veJeerve GÐeespekeÀebvee veJeerve J³eJemee³eebyeeyele®eer ceeefnleer vemeles. Goe. meeOevemeeceûeer®es
mebkeÀueve keÀjCes, ceeue efJe¬eÀermeeþer yeepeejHesþ MeesOeCes, mHeOexle ÒeJesMe keÀjCes, yeepeejHesþs®eer Jele&ceeve
ceeefnleer F. DeMee ÒekeÀej®eer ceeefnleer GHeueyOe Peeu³eecegUs GÐeespekeÀebvee DeeHeu³ee J³eJemee³ee®³ee Òeef¬eÀ³ee
megueYelesves keÀjlee ³esleele. Je l³eeb®³ee keÀewMeu³eeceO³es Je keÀe³e&#ecelesceO³es Jee{ nesles. l³eebvee l³eeb®³ee
J³eJemee³eeyeeyele®es ®eebieues %eeve ÒeeHle nesles.
2) GÐeespekeÀebvee GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®eer iegCeJeÊee efJekeÀefmele keÀjlee ³esles.
GlHeeefole Jemlet le³eej keÀjC³ee®³ee GÐeespekeÀebvee Jemlet efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce, Jemlet HeefjJele&ve,
Jemlet veeefJeC³elee, Jemlet efJee fJeOeerkeÀjCe Jemlet ®ee®eCeer, efJeHeCeve ®ee®eCeer ³ee yeeyele ceeefnleer vemeles. ner
ceeefnleer DeeefCe Jemlet efceÞeCee®eer ceeefnleer l³eebvee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles.
3) ûeenkeÀ mesJee ceeefnle keÀ©ve efou³ee peeleele.
veJeerve GÐeespekeÀebv ee yeepeejHesþsyeeyele ceeefnleer vemeles. efJeefJeOe yeepeejHesþsleerue ûeenkeÀebvee
efJeke̳eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³eeefMeJee³e efJe¬eÀer nesle veener. mebYeeJ³e ûeenkeÀ efceUefJeCes,
yeepeejHesþ efceUefJeCes, yeepeejHesþ efnmmee Jee{efJeCes ³eemeeþer GÐeespekeÀebvee efJe¬eÀ³eesÊeesj mesJeeb®eer ceeefnleer
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4) J³eJemLeeHeveeuee cenlJee®es efveCe&³e Ieslee ³esleele.
J³eJemee³e efve³eespeveeDeeOeejs GÐeespekeÀ efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀebvee J³eJemee³eeleerue cenÊJee®es
efveCe&³eIeslee ³esleele. Goe. yeepeejHesþsle ÒeJesMe keÀjCes, mHeOexle efìkeÀeJe OejC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
DemeCeejs cenlJee®es [eJeHes®e neleeUCes F. yeeyeeR®es cenÊJee®es efveCe&³e IesCes J³eJemLeeHekeÀebvee Meke̳e nesles.
5) efve³eespeveevegmeej keÀecee®e er DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esles.
efve³eespeveecegUs J³eeJemeeef³ekeÀebvee keÀecee®eer ©HejsDebceueyepeeJeCeer kesÀu³eeme efJeefJeOe keÀeceebceO³es megjefUleHeCee DeeefCe megueYelee ÒeeHle keÀjCes meesF&®es peeles .
l³eecegUs J³eJemee³ee®eer keÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme ceole nesles. keÀeceeceO³es De®etkeÀlee ÒeeHle keÀjlee ³esles Je
keÀecee®ee opee& efJekeÀefmele keÀjlee ³eslees.munotes.in

Page 50

49
6) efve³eespeveeceO³es iejpesvegmeej yeoue keÀjlee ³eslees.
³eemebmLee GÐeespekeÀebvee ue Jeef®ekeÀ mJe©Hee®es efve³eespeve le³eej keÀ©ve osleele. yeepeejHesþsleerue
HeefjefmLeleerceO³es yeoue Peeu³eeme efve³eespeveeceO³es yeoue neslees. l³eevegmeej yeoue kesÀu³eeme J³eJemee³eeuee
DeeHeueer ceeieCeer Je yeepeejHesþsleerue mLeeve efìkeÀefJeCes m eesF&®es peeles.
3.5.2 GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespevee®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe (Disadvantages and
Limitations of Entrepreneur Source Planning) -
1) GÐeespekeÀ mHeOe&keÀebceO³es Jee{ Peeueer Deens.
GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve keÀjCeeN³ee mebmLeebce O³es Jee{ Peeueer Deens. l³eecegUs mHeOe&keÀeb®³ee
mebK³esle Jee{ Peeueer Deens. l³eecegUs mHeOexle efìkeÀeJe OejCes ne ³ee J³eeJemeeef³ekeÀebmeceesj ÒeMve efkebÀJee
DeeJneve Deens.
2) GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve ner Keef®e&keÀ yeeye Deens.
J³eeJemeeef ³ekeÀ mebmLeebvee GÐeespekeÀebvee ÒeefMe#eCe osCes lep%eeb®eer vesceCetkeÀ keÀjCes, l³eebvee
Yejcemedeþ Heieej osCes ³eemeeþer YejHetj Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
3) GÐeespekeÀ efve³eespeveeÒeceeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjleele®e Demes veener l³eecegUs l³ee bvee ³ee
efve³eespeveeHeemetve lebleesleble ueeYe ÒeeHle nesle veenerle.
4) GÐeespekeÀebvee FlejebJej DeJeuebyetve jenC³ee®eer meJe³e ueeieles.GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve mesJee
yeepeejele GHeueyOe nesleele l³eecegUs GÐeespekeÀebvee meelel³eeves ³ee me sJee mebmLeebJej DeJeuebyetve jenC³ee®eer
meJe³e ueeieles.
5) Òeel³eeq#ekeÀ ceeefnleer Je keÀecee®ee DevegYeJe ³eeyeeyele DeYeeJe Demelees.
³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLee GÐeespekeÀebvee ceeefnleer FbìjvesìÜejs GHeueyOe
keÀ©ve osleele. l³eec eO³es Òel³e#e keÀecee®ee DevegYeJe efkebÀJee kebÀHeveer #es$e efkebÀJee yeepeejHesþleerue. Òel³e#e
JemlegefmLeleer®eer ceeefnleer vemeles. l³eecegUs ner ceeefnleer ner kesÀJeU ceeefnleer Demeles.
6) JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ®ee DeHeJ³e³e neslees.
efve³eespeve DeeefCe DecebHeyepeeJeCeer ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demelees. efve³eespeveeceO³es ®etkeÀe Demeu³eeme
GÐeespekeÀeb®³ee keÀeceeceO³es ®etkeÀe efvecee&Ce nesleele l³eecegUs GÐeespekeÀeb®ee JesU, Þece DeeefCe Hewmee Jee³ee
peelees. cee$e J³eeJemeeef³ekeÀ meb mLee GÐeespekeÀebkeÀ[tve DeeHeueer HeÀer Jemetue keÀjleele.
7) YeefJe<³ekeÀeueerve yeoueeb®ee efJe®eej kesÀuee peele veener.
J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee Jele&ceeve efmLeleer®³ee DeeOeejs J³eeJemeeef³ekeÀebvee efve³eespeve le³eej keÀ©ve
osleele. l³eecegUs Yee fJe<³e efJe¬eÀer Deboepe, GlHeeoveeyeeyele®es HetJee&vegceeve, yeepeejHesþeleerue, OeeskesÀ,
leb$e%eeveeleerue yeoue Je l³eeJej keÀe³e GHee³e³eespevee keÀjlee ³esleerue ³eeyeeyele ceeefnleer osle veenerle. pej
efve³eespeveevegmeej yeoue DeHesef#ele Peeues veener. lej GÐeespekeÀebvee efve³eespevee®ee HeÀejmee GHe³eesie nesle
veener.munotes.in

Page 51

50
3.6 meejebMe
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee, (BPO) , %eeve Òeef¬eÀ³e
yee¿eðeesle (KPO) , keÀe³eosefJe(ERP) F.mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es ³ee Òeef¬eÀ³eebvee DeefOekeÀ cenlJe
ÒeeHle Peeues Deens. l³eecegUs Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej Je Òeef¬eÀ³eebvee efJeMeslemes®e ³ee #es$eele ³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLee efJekeÀefmele Peeu³ee Deensle. l³eecegUs
yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³ee mesJee osCeejs GÐeesie efvecee&Ce IesTve, ³ee #es$eele mJe³ebjespeieej Je jespeieej Je=×er
Peeueer Deens. Hejbleg Deeblejjeä ^er³e HeeleUerJej ³ee mesJee ÒekeÀjebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele mHeOee& Jee{Ceej
Deens l³eemeeþer mHeOexle efìkeÀeJe OejCes DeeefCe iegCeJeÊeeOeesjkeÀ mesJee efvecee&Ce keÀ©ve l³ee efìkeÀefJeCes Je
J³eJemee³eeuee mLew³e& ÒeeHle keÀjCes, veJeerve leb$e%eeve e®ee meelel³eeves HeeþHegjeJee keÀjCes F. DeeJneves ³ee
GÐeesieemeceesj Deensle.
3.7 ÒeMve
1.yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BPO) cnCepes keÀe³e? yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es
cenlJe DeeefCe leesìs efJeMeo keÀje.
2.yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³ee (KPO) ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje. yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³es®es HeÀe³eos
DeeefCe ce³ee&oe mHeä keÀje.
3.Yeejleeleerue %eeve Òeef¬eÀ³ee GÐeesieemeceesjerue DeeJneveeb®es JeCe&ve keÀje.
4.yee¿eðeesle keÀe³eosefJeDeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. l³ee®es efJeJes®eve keÀje.
5.GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve (ERP) ®eer J³eeK³ee keÀje. GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespevee®es cenÊJe
DeeefCe leesìs ³eeJej Yee< ³e keÀje.
6.ìerHee efuene.
De) mesJee GÐeesieeleerue jespeieej mebOeer efkebÀJee keÀefjDej
ye) mesJee GÐeesieemeceesjerue DeeJneves efkebÀJee mecem³ee
keÀ) yee¿eðeesle J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³ee (BPO)
[) yee¿eðeesle %eeve Òeef¬eÀ³ee (KPO)
F) yeg×er Jenve(Brain Drain)
HeÀ) yee¿eðeesle keÀe³eosefJeie) GÐeespekeÀ ðeesle efve³eespeve (ERP)
munotes.in

Page 52

51
IeìkeÀ-4
yeBefkebÀie DeeefCe efJecee #es$e
(BANKING AND INSURANCE SECTOR)
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎäs -
4.1 ÒemleeJevee
4.2 yeBefkebÀie DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
4.3 Fbìjvesì yeBefkebÀie / F& yeBefkebÀie
4.4 F&-yeBefkebÀie efkebÀJee Fbìjvesì yeBef keÀie®³ee efJeefJeOe mesJee
4.5 yeBkeÀeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀe
4.6 efJecee
4.7 efJecee #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ
4.8 efJeosMeer GÐeespekeÀeb®ee efJecee #es$eele ÒeJesMe
4.9 meejebMe
4.10 ÒeMve
4.0 GefÎäs
1)yeBefkebÀie®eer YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
2)Fbìjvesì efkebÀJee F& yeBefkebÀie®³ee efJeefJeOe mesJeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3)yeBefkeÀie #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀeb®eer ceeefnleer efceUefJeCes.
4)efJecee GÐeesieeyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
5)efJecee #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀebyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
6)efJeosMeer GÐeespekeÀ Je Keepeieer #es$eeleerue GÐeespekeÀeb®ee efJecee #es$eele ÒeJesMe ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee
ceeie&oMe&ve keÀjCes.
4.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe yeBefkebÀie DeeefCe efJecee #es$ee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es ³ee oesvnerner #es$eele Jee{ Peeueer Deens. yeBefkebÀie DeeefCe efJecee ³eecegUs Hewmee GHeueyOe
neslees. ne Hewmee GÐeesieebvee HegjJeuee peelees. l³eecegUs osMee®³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ³ee
#es$eebJej DeJeuebyetve Deens. Keepeieer, menkeÀejer DeeefCe mejkeÀejer #es$eeceO³es yeBkeÀeb®eer DeeefCe efJeceemunotes.in

Page 53

52
kebÀHev³eeb®eer Jee{ nesl e Deens. l³eecegUs DeLe&J³eJemLee ieleerceeve nesle Deens. 19 peguew 1969 jespeer 14
J³eeHeejer yeBkeÀeb®es jeä^er³eerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues. l³eeveblej 6 J³eeHeejer yeBkeÀe Je mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ
Fbef[³ee®³ee 8GHeyeBkeÀe DeMee SketÀCe 28 jeä^er³eke=Àle yeBkeÀe osMeele keÀe³e&jle Deensle. mebieCekeÀ, F&
keÀe@ceme& [syeerì keÀe[&, S.ìer.Sce.F. megefJeOeebcegUs yeBkeÀeb®³ee keÀeceeceO³es megueYelee ÒeeHle Peeueer Deens.
1935 meeueer efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee®eer mLeeHevee Peeueer. ³ee yeBkesÀceeHe&Àl e osMeeleerue efJeefJeOe
yeBkeÀeb®³ee keÀeceeJej efve³eb$eCe þsJeues peeles. yeBkeÀebefMeJee³e GÐeesie, J³eJemee³e, J³eeHeej F. Meke̳e veener
cnCetve yeBkeÀebvee J³eJemee³eeleerue jkeÌleHegjJeþe efkebÀJee ÒeeCeJee³et mecepeuee peelees.
4.2 yeBefkebÀie De Le& DeeefCe J³eeK³ee (MEANING & DEFINITIONS OF
BANKING)
1) Dee@keÌmeHeÀes[& ef[keÌMevejer :
’ûeenkeÀebkeÀ[tve þsJeer eqmJekeÀe©ve l³ee HewMee®es mebj#eCe keÀjCeejer mebmLee cnCepes yeBkeÀ nes³e. ûeenkeÀebveer
ceeieCeer kesÀu³eeJej l³eebvee jkeÌkeÀce Hejle keÀjles Je GJe&efjle jkeÀcesJej yeBkesÀuee veHeÀe efceUJetve efouee
peelees.“
2) yeBefkeÀie keÀe³eoe 1949
’peveleskeÀ[tve þsJeer eqmJekeÀe©ve l³eeb®eer jkeÌkeÀce l³eebvee ceeielee#eCeer GHeueyOe keÀ©ve osles Je GJe&efjle
jkeÌkeÀce ueeskeÀebvee keÀpee&T o sTve J³eJenej keÀjCeejer mebmLee cnCepes yeBkeÀ nes³e.“
3) neì&
’peveleskeÀ[tve þsJeer eqmJekeÀe©ve meoj jkeÌkeÀce l³eeb®³ee Keel³eeJej pecee keÀjles Je l³eebveer ceeieCeer
kesÀu³eeJej meoj jkeÌkeÀce Hejle keÀjles DeMee mebmLesuee yeBkeÀe Demes cnCeleele. “
4) Deej.Sme MesDeme&
’peveleskeÀ[tve þsJeer eqmJekeÀe©ve l³eeÜejs keÀpe& GHeueyOe keÀ©ve osCeejer mebmLee cnCepes yeBkeÀ
nes³e.“ HetJeea®³ee yeBkeÀe peveleskeÀ[tve jesKe jkeÌkeÀce eqmJekeÀe©ve l³eebvee OeveeosMe, ngb[er ³eeÜejs jkeÌkeÀce
GHeueyOe keÀ©ve oîee³e®³ee l³eeveblej [^eHeÌì Je HeleHe$ee®ee JeeHej keÀjC³eele Deeuee. DeeOegefvekeÀ yeBkeÀe
FueskeÌì^e@efvekeÀ meeOeveeb®³ee mene³³eeves J³eJenej keÀjleele. Goe. SkeÀe yeBkesÀleerue jkeÌkeÀce ogmeN³ee
yeBkesÀleerue Keel³eeJej pecee keÀjCes, ìsefueHeÀesv eÜejs Hewmes HeeþefJeCes, Deej. ìer. peer.Sme. ceesyeeF&ue
vesìJeefke¥Àie F. Üejs peueo ieleerves J³eJenej keÀjlee ³esleele. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®³ee JeeHejecegUs yeBefkeÀie
J³eJenejebvee ieleer ÒeeHle Peeueer DeeefCe megueYelee efvecee&Ce keÀjlee Dee ueer Deens.
4.3 Fbìjvesì yeBefkebÀie /F& yeBefkebÀie (INTERNET BANKING /E-
BANKING)
ceeefnleer DeeefCe leb$e%eevee®ee efJekeÀeme Peeu³eecegUs yeBefkeÀie #es$eeceO³es F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeb®³ee
mene³³eeves keÀeces kesÀueer peeleele. l³eecegUs ûeen keÀebvee peueo megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
S.ìer.Sce.megefJeOee ner 24 leeme GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esles. ìsefueyeBefkeÀie, ceesyeeF&ue yeBefkeÀie, cegUs ceesþîeemunotes.in

Page 54

53
ÒeceeCeeJejerue jkeÌkeÀceeb®eer osJeeCeIesJeeCe keÀener #eCeele keÀjlee ³esle s.Deej.ìer.peer.Smed. ³ee megefJeOescegUs yeBkeÀ
Keel³eeJejerue jkeÌkeÀce ogmeN³ee yeBkesÀleerue Keel³eeJej nmleeblej keÀjlee ³esles. lemes®e meb%eeHeve, ceeefnleer®eer
osJeeCeIesJeeCe F. J³eJenej peueo ieleerves DeeefCe meesF&vegmeej keÀjlee ³esleele. l³e ecegUs yeBkeÀebvee DeefOekeÀ
mebK³es®es ûeenkeÀJeie&, ceesþîee ÒeceeCeeJejerue jkeÌkeÀceeb®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes meesF&®es Peeues Deens. ìHeeue
efJeYeeieeceO³es yeBefkeÀbie megefJeOee meg© keÀsu³ee peeCeej Deensle. l³eemeeþer l³eebvee 1900 keÀesìer © . ®eer
DeeJeM³ekeÀlee Deens. meg©Jeeleeruee ³ee efJeYeeieeceeHe&Àle osMeele 50 yeBkeÀe meg© keÀjCeej Deensle. Heg{erue
JeefleHHeì vesìJeke&À nesF&ue.
4.3.1Fbìjvesì yeBefkebÀie®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (Importance and Advantages
of Internet Banking)
1)ûeenkeÀebvee Fbìjvesì megefJeOee GHeueyOe keÀjCes megueYe Je meesF&®es Deens. ner megefJeOee peieYej GHeueyOe
Peeueer Deens.
2)mesJesceO³es meelel³e D emeles : Fbìjvesì megefJeOee ûeenkeÀeuee 24 leeme JeeHejlee ³esles. Goe.
S.ìer.Sce.mesJee ner mesJee meJe&$e GHeueyOe Deens.
3)peueo ieleerves J³eJenej keÀjlee ³esleele : S.ìer.Sce. megefJeOescegUs ûeenkeÀeuee yeBkesÀ®³ee keÀesCel³eener
MeeKesle DeeefCe kesÀJnener jkeÌkeÀce GHeueyOe nesles. lemes®e yeBkesÀ®³ee SkeÀe Keel³eeleerue jkeÌkeÀce ogmeN³ee
yeBkesÀ®³ee Keel³eele keÀener #eCeele pecee keÀjlee ³esles. l³eecegUs yeBefkeÀie J³eJenejeceO³es ieleer Je
keÀeceeceO³es keÀe³e&#ecelee ÒeeHle keÀjlee Deeueer Deens.
4)ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀjlee ³esles : FbìjvesìÜejs ûeenkeÀ ceesyeeF&ueJe©ve yeBkeÀ Keel³ee®eer
efmLeleer, pecee jkeÌkeÀce, veeJes jkeÌkeÀce, efMeuuekeÀ, yeerue YejCee, J³eepe F. ®eer ceeefnleer ÒeeHle keÀ©ve
MekeÀleele. l³eeDeeOeejs l ³eebvee yeBefkebÀie®es J³eJenej keÀjCes meesF&®es peeles. yeBkesÀ®³ee efJeefJeOe megefJeOee
mecepeleele l³eevegmeej yeBefkeÀie J³eJenej keÀ©ve l³ee®es DeefOekeÀeefOekeÀ HeÀe³eos ÒeeHle keÀjlee ³esleele.
5)ûeenkeÀebvee Flej megefJeOeeb®ee ueeYe Ieslee ³es lees : ûeenkeÀ ceesyeeF&ueÜejs Jeerpe yeerue, YejCee, ìsefueHeÀesve
yeerue YejCee, keÀjeb®³ee jkeÌkeÀcee YejCes, ne@ìsue®es yegefkebÀie keÀjCes, jsuJes®es yegefkebÀie keÀjCes, efJeceeve
ÒeJeemee®es yegefkebÀie keÀjCes, cegueebvee MeeUe, keÀe@uespeceO³es Òe JesMe IesCes, Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer
kesÀuesu³ee jkeÌkeÀcee ¬esÀef[ì keÀe[&Üejs YejCee keÀjCes, ÒeJeemeele jkeÌkeÀcee GHeueyOe keÀjCes DeMee Flej
megefJeOeeb®ee ûeenkeÀebvee ueeYe Ieslee ³eslees.
6)ûeenkeÀebvee yengGÎsMeer³e mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele : S.ìer.Sced. Keel³eeJejerue jkeÌkeÀceeb®es
nmleeblejCe, Jeerpe YejCee, HesvMeve®³ee jkeÌkeÀcee ÒeeHle keÀjCes, mkeÀe@uejMeerHe®³ee jkeÌkeÀcee efceUefJeCes,
ûeenkeÀ meb%eeHeve megefJeOee, efJeÊeefJeìsefueHeÀesve yeBefkeÀie megefJeOee F. efJeefJeOe mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele. ûeenkeÀebvee keÀpe&
GHeueyOe keÀjlee ³esles, iegbleJeCetkeÀeruee He³ee&³e MeesOelee ³esleele.
7)J³eJenejebceO³es De®etkeÀlee ÒeeHle keÀjlee ³esles : yeBefkeÀie®es meJe& J³eJenej mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves
keÀjlee ³esleele. yeBkesÀ®eer meJe& keÀeces mebieCekeÀeÜejs efve³ebef$ele kesÀueer peeleele. mebieCekeÀeÜejs
99.99… De®etkeÀlee ÒeeHle keÀjlee ³esles. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJejerue J³eJ enejele De®etkeÀlee
ÒeeHle keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. yeBkesÀle jkeÌkeÀce pecee kesÀu³eeyejesyej efkebÀJee jkeÌkeÀce keÀe{u³eeyejesyej
Keel³eeJej Demeuesueer efMeuuekeÀ mecepeles.munotes.in

Page 55

54
8)megjef#elelee ÒeeHle keÀjlee ³esles : S.ìer.Sce.. [sefyeì keÀe[&, ¬es Àef[ì keÀe[&, ceesyeeF&ue ye@efkeÀie F.
J³eJenej keÀjleevee ûeenkeÀebvee Yeerleer Jeeìles Hejbleg IeeyejC³ee®es keÀejCe veener. pej SKeeoîee
ûeenkeÀe®es S.ìer.Sce. keÀe[& efkebÀJee ¬esÀef[ìkeÀe[& ieneU Peeu³eeme l³eeves yeBkesÀuee DeeHeuee keÀes[
vebyej ke ÀUefJeu³eeme l³ee Keel³eeJejerue meJe& J³eJenej LeebyeefJeues peeleele. l³eecegUs l³ee®eer jkeÌkeÀce
ieneU nesT MekeÀle veener. l³eeuee veJeerve keÀe[& Je keÀes[ veb. osTve DeeHeu³ee Keel³eeJejerue
J³eJenej keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efoueer peeles.
9)yeBefkeÀie mesJeeb®es JeepeJeer oj DeekeÀejues peeleele : J³eJenejebceO³es iegHlelee HeeUueer peeles. F&.yeBefkeÀie®es
J³eJenej Jee{u³eecegUs Ke®ee&le ye®ele Peeueer Deens. l³eecegUs pegpeyeer Ke®ee&ceO³es ûeenkeÀebvee yeBefkeÀie
mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³e e peeleele. Goe. S.ìer.Sce. keÀe[& JeeHej keÀ©ve J³eJenej keÀjCeeN³ee
ûeenkeÀebvee Jeeef10)J³eJenejebceO³es iegHlelee HeeUueer peeles : F& keÀe@ceme&Üejs kesÀuesu³ee J³eJene jeb®eer ceeefnleer ieesHeveer³e
Demeles. S.ìer.Sced.keÀe[&®ee HeemeJe[& vebyej HeÀkeÌle S.ìer.Sce. keÀe[& -OeejkeÀeuee ceeefnle Demelees. ³ee
Keel³eeJejerue pecee, veeJes Je efMeuuekeÀ J³eJeneje®eer ceeefnleer HeÀkeÌle Keelesoejeuee mecepeles. ceesþîee
J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee yeBkeÀeceOeerue Guee{eueer ceesþîee Demeleele. l³eeyeeyele yeBkeÀe Del³eble meeJeOeevelee
DeeefCeiegHlelee HeeUleele.
11)eqkeÌueDeefjbie mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele : J³eeHeejer yeerpekesÀ, J³eepe He$ekesÀ, ueeYeebMe
He$ekesÀ, keÀj HejleeJee, ngb[îee, HeleHe$e, OeveeosMe, ef[ceeb[ [^eHeÌì F. Üejs Deeuesu³ee jkeÌkeÀcee yeBkeÀ
Keel³eeJej pecee kesÀu³ee peeleele. l³eeveblej ûeenkeÀebvee ³ee jkeÌkeÀcee iejpesvegmeej Hejbleg leeye[leesye
Hejle Ieslee ³esleele.
4.3.2 F& yeBefkeÀie /Fbìjvesì yeBefkeÀie®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe (Disadvantage /
Limitations of E Banking / Internet Banking) -
1)efvej#ej Je DeuHeefMe#eerle ûeenkeÀebvee F& -yeBefkeÀie®es J³eJenej mecepele veener. l³eecegUs l³eeb®ee ³ee
J³eJenejeceO³es meceeJesMe nesle veener. ûeeceerCe YeeieeceO³es efvej#ejles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens.
2)ûeeceerCe Je ceeieemeuesu³ee Yeeieele F& yeBefkeÀie megefJeOeeb®es ÒeceeCe keÀceer Deens. ûeeceerCe Yeeieele
ueeskeÀmebK³ee DeefOekeÀ Demeueer lejer ³esLeerue ueeskeÀeb®es GlHeVe k eÀceer Demeles. l³eecegUs yeBkeÀeb®eer mebK³ee
ce³ee&efole Deens l³eecegUs F& yeBefkeÀie megefJeOee ûeeceerCe Yeeieele HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyOe veenerle.
3)Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees : F&ueseqkeÌì^keÀ ceeO³eceeb®eer efkebÀcele DeefOekeÀ Demeles. leebef$ ekeÀ, ceeefnleer®eer iejpe
Demeles. mebieCekeÀ Kejsoer, l³eemeeþer peeiee, keÀce&®ee®eer ÒeefMe#eCe Jeerpe, og©mleer F. Ke®e& DeefOekeÀ
³eslees. l³eecegUs ûeenkeÀebvee ³ee megefJeOeebmeeþer DeefOekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
4)J³eJenejebceO³es J³el³e³e ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles : HewMee®es J³eJenej keÀjleevee leebef$ekeÀ
De[®eCeercegUs J³eJenej ìebieles jenleele. Fbìjvesì keÀueskeÌMeveceO³es J³el³e³e ³esCes, meJn&j [eGve
nesCes, Deej.ìer. peer. Sme.ÒekeÀejeceO³es Hewmes HeeþefJeleevee DeMeer De[®eCe ³esles.
5)ûeenkeÀ HeejbHeeefjkeÀ He×leerves J³eJenej keÀjleele : ûeeceerCe Je ceeieemeuesu³ee YeeieeceO³es yeBkeÀe
Demetvener ueeskeÀ F& -yeBefkeÀie J³eJenej keÀjC³eeme le³eej vemeleele. l³eebvee HeejbHeeefjkeÀ He×leerves
J³eJenej keÀjC³ee®eer meJe³e Dem eles. S.ìer.Sce. keÀe[&ves Hewmes keÀe{e³euee Demes ueeskeÀ le³eej
vemeleele. yejs®emes ueeskeÀ mebieCekeÀ Je Fbìjvesì efMekeÀe³euee GlmegkeÀ vemeleele.munotes.in

Page 56

55
6)HewMee®eer DeHeÀjeleHeÀj nesT MekeÀles : S.ìer.Sced.keÀe[& DeeefCe ¬esÀef[ì efkebÀJee [sefyeì keÀe[ &ieneU
Peeu³eeme l³ee®ee HeemeJe[& vebyej Flej J³ekeÌleeRvee efceUeu³eeme l³eeDeeOeejs HewMee®eer DeHeÀjeleHeÀj
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMee ÒekeÀejs SKeeoîee ûeenkeÀe®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme v³ee³eeue³eeÜejs
l³eeuee oeo efceUle veener efkebÀ Jee l³eeuee vegkeÀmeeve YejHeeF& efceUle veener.
4.4 F&-yeBefkebÀie efkebÀJee Fbìjvesì yeBefkeÀie®³ee efJeefJeOe mesJee (DIFFERENT
SERVICES IN INTERNET BANKING)
1) Hewmes osCeejs mJe³eb®eefuele ³eb$e (Automatic Teller machine -ATM):
Keelesoejebvee ®eskeÀ ves Hewmes keÀe{C³eemeeþer jebiesle GYes jneJes ueeieles l³eemeeþer JesU ueeielees.
cnCetve yeBkeÀeveer Keelesoejebvee leeye[leesye jesKe jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀ©ve osC³eemeeþer Hewmes osCeeN³ee
mJe³eb®eefuele ³eb$ee®eer mLeeHevee kesÀueer Deens. yeBkeÀecee He&Àle Keelesoejeuee SkeÀ keÀe[& efoues peeles. l³eeJej
Keelesoeje®eer mener Demeles. ns keÀe[& ce@ivesefìkeÀ®es Demeles. ns keÀe[& ceefMeveceO³es ìeketÀve HeemeJe[& vebyej
efou³eeme ne vebyej mebieCekeÀeJej ìeF&He neslees Je ceefMeveceOetve ûeenkeÀeuee jk eÌkeÀce efoueer peeles. yeBkeÀeb®³ee
meceesjerue yeepetuee, yeme mLeevekesÀ, jsuJes mìsMeve, efJeceeveleU, yeepeejHesþ F. meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer
S.ìer.Sce. ceMeerve yemeefJeueer peeleele. ³ee ceefMevemeeþer mJeleb$e Keesueer Demeles. ner mesJee 24 lee me meg©
Demeles. l³eemeeþer megj#ee DeefOekeÀeN³ee®eer mees³e Demeles.
S.ìer.Sced. ®es HeÀe³eos (Advantages of ATM) -
1)mebieCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee peelees. Hewmes osCeejs mJe³eb®eefuele ³eb$e mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves ®eeueles.
l³eecegUs ³ee ceefMe veJejerue meJe& J³eJenej De®etkeÀHeCes keÀjlee ³esleele.
2)ûeenkeÀebvee HewMee®eer mees³e GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. yeBkeÀe, yeepeejHesþe DeeefCe ûeenkeÀeb®³ee
meeefveO³eele S.ìer.Sce. megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. l³eecegUs ûeenkeÀeb® eer mees³e nesles.
3)ieesHeefve³elee jeKeueer peeles. Keelesoejebvee HewMee®es J³eJenej keÀjC³eemeeþer S.ìer.Sced. keÀe[& efoues
peeles. ³ee keÀe[e&®ee SkeÀ HeemeJe[& vebyej l³eebvee efouee peelees. ne vebyej HeÀkeÌle l³ee Keelesoejeuee
ceeefnle Demelees . l³eecegUs J³eJenej keÀjleevee l³eeuee ieesHeefve³elee jeKeeJeer ueeieles. leMeer Òel³eskeÀ
Keelesoejeuee keÀeUpeer Ieslee ³esles.
4)Keelesoejebvee peueo ieleerves mesJee oslee ³esles. Keelesoejeuee jebiesle GYes jenC³ee®eer iejpe veener.
yeN³ee®e efþke ÀeCeer SkeÀe®e ©ceceO³es oesve S.ìer.Sced, DeMeer ceMeerve yemeefJeuesu³ee Demeleele. l³eecegUs
ûeenkeÀebvee S.ìer.Sce. ceMeerveÜejs leeye[leesye Hewmes efceUleele.
5)Keelesoejebvee ner megefJeOee 24 leeme GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. yeBkeÀe®es J³eJe nej ce³ee&efole 8
leemeeb®es Demeleele. lej jesKe jkeÌkeÀceeb®es J³eJenej 4 les 5 leemeeb®es Demeleele. Hejbleg S.ìer.Sced.
megefJeOee 24 leeme GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. l³eecegUs ûeenkeÀebvee De[erDe[®eCeeRvee Goe.
je$eer®es JesUer, megÆer®³ee efoJeMeer, jefJeJeejer jesKe jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀjlee ³esles.
6)megjef#elelee ÒeeHle keÀ©ve efoueer peeles : S.ìer.Sce. ®eer ©ce yeBkesÀ®³ee meceesj®³ee yeepetuee Demeles
efkebÀJee yeme mLeevekesÀ, yeepeejHesþe, ®eewkeÀele, jsuJes mLeevekesÀ F. efþkeÀeCeer Demeleele. l³eeefþkeÀeCeer
megj#ee DeefOekeÀejer Demeleele l³eecegUs ûeenkeÀebvee J³eJenej keÀjleevee megjef#elelee ÒeeHle nesles.
7)keÀesDej yeBefkeÀie megefJeOee GHeueyOe Peeueer Deens. jeefä^³e yeBkeÀe, menkeÀejer yeBkeÀe Goe.
S®e.[er.SHeÀ.meer. meejmJele, DeY³ego³e F. lemes®e c³eg®³egDeue HebÀ[ -Dee³e.meer.Dee³e.meer.Dee³emunotes.in

Page 57

56
Keepeieer mebmLee F. veer S.ìer.Sce.megefJeOee GHeueyOe kesÀuesueer Deens. ûeenkeÀe®es S.ìer.Sce.keÀe[&
keÀesCel³eener yeBkesÀ®³ee MeeKesceO³es Hewmes keÀe{C³eemeeþer ®eeueles. l³e ecegUs S.ìer.Sce. ner ceesyeeF&ue
megefJeOee Peeueer Deens.
S.ìer.Sced. ®es leesìs efkebÀJee HeÀe³eos (Disadvantages or Limitations of ATM) -
1)keÀe[& ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles : KeelesoejekeÀ[tve S.ìer.Sce. keÀe[& ieneU Peeu³eeme
l³ee®ee Hee meJe[& vebyej Flejebvee mecepeu³eeme l³ee®³ee Keel³eeJejerue HewMee®eer ®eesjer nesC³ee®eer
Meke̳elee Demeles.
2)vegkeÀmeeve YejHeeF& efceUle veener : S.ìer.Sced. Jejerue J³eJenej mebieCekeÀeÜejs nesleelelej SKeeoîee
Keelesoeje®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³ee me l³eeuee v³ee³eeue³e oeo osle veener efkebÀJee l³eeuee vegkeÀmeeve
YejHeeF& efceUle veener.
3)Hewmes efceUC³eeceO³es leebef$ekeÀ De[®eCeer ³esleele : mebieCekeÀeceO³es efyeIee[ efvecee&Ce nesCes, ceMeerve
efyeIe[Ces, meCe, GlmeJe, meceejbYe F. Òemebiee r HewMee®ee legìJe[e Yeemelees. l³eecegUs Keelesoejebvee
jkeÌkeÀce GHeueyOe nesle veener.
4)S.ìer.Sced. ceMeerve®eer ®eesjer nesT MekeÀles : keÀener efþkeÀeCeer S.ìer.Sced. ceMeerve ®eesjeruee iesu³ee®³ee
yeelec³ee Deensle. meske̳egefjìer iee[&meuee yeb ogkeÀer®ee OeekeÀ oeKeJetve ceMeerveceOeerue jkeÌkeÀce iee³eye
kesÀueer peeles.
4.4.2¬esÀef[ì keÀe[& (Credit Card) -
yeBkesÀ®³ee Keelesoejeuee ¬esÀef[ì keÀe[&®eer megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. Keelesoeje®³ee Keel³eeJej
pecee Demeuesueer jkeÌk eÀce l³eeuee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer keÀjlee ³esles. Òemebieer l³eeuee
DeefOekeÀ jkeÌkeÀce G®eue keÀjlee ³esles. l³eeves leer DeeHeu³ee Keel³eeJej Yeje³e®eer Demeles. ³ee jkeÌkeÀces®³ee
ceesyeou³eele yeBkeÀ KeelesoejekeÀ[tve keÀen er jkeÌkeÀce ®eepe& cnCetve Iesles.
¬esÀef[ì keÀe[& ®es HeÀe³eos (Advantages of Credit Card) -
1) Keelesoejeuee keÀe[&®³ee mene³³eeves Kejsoer keÀjlee ³esleele : yeepeejeceO³es ³ee ¬esÀef[ì keÀe[&®ee JeeHej
keÀ©ve Keelesoejebvee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀjlee ³esles. Goe. ie=nHe³eesieer Jemlet, FbOeve, ne@ìsue
megefJeOee, ÒeJeemee®es yegefkebÀie, keÀHe[s, KeeÐe HeoeLe&, mìsMevejer.
2) KejsoeroeKeue megjef#elelee ÒeeHle nesles : Keelesoejeuee Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleevee Hewmes
yeeUieC³ee®eer iejpe veener. ¬esÀef[ì keÀe[& yeeUieu³eeme yeepeejeletve Keelesoejeuee iejpesvegmeej Jemlet Je
mesJeeb®eer Kejsoer keÀjlee ³esles.
3) yeerueeb®eer jkeÌkeÀce YejCee keÀjlee ³esles : Keelesoejeuee JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee yeerueeb®ee YejCee ¬esÀ[erì
keÀe[&®³ee mene³³eeves keÀlee ³eslees. Goe. ìsefueHeÀesve yeerue, Jeerpe yeerue, keÀj YejCes, yeBkeÀ J³eepee®eer
jkeÌkeÀce YejCee keÀjCes F. l³eecegUs Keelesoejeuee yeerue YejCee keÀjleevee yeeruee®eer jkeÌkeÀce yeBkeÀ Keel³eeletve
HejmHej Jepee nesles .
4) Keelesoejeuee yeepeejele Hele efvecee&Ce keÀjlee ³esles : Goe. keÀpe& IesCes, Yee[îeeves peeiee IesCes,
ceeueceÊee Kejsoer®es J³eJenej keÀjCes, De@[Jnevme jkeÌkeÀcee osCes, keÀpee&Jejerue J³eepee®es nHles osCes, os³e
jkeÌkeÀcee osCes, F.meeþer ¬esÀef[ ì keÀe[&®ee GHe³eesie neslees. l³eecegUs ¬esÀef[ì keÀe[& ne ÒekeÀej ueeskeÀefÒe³e
nesle ®eeueuee Deens.munotes.in

Page 58

57
5) leele[er®es J³eJenej keÀjC³eemeeþer GHe³eesie neslees : efve³eefcele jkeÌkeÀceebSsJepeer Flej ÒekeÀej®eer keÀener
osCeer osCes Demeu³eeme ¬esÀef[ì ke Àe[&®ee GHe³eesie neslees. Goe. ÒeJeeme keÀjleevee FbOeve YejCes ne@ìsue®³ee
©ce®es Yee[s osCes, veeìkeÀ efkebÀJee efmevescee HeenCes, SKeeoe De®eevekeÀ efveOeer osCes. F.
6) ûeenkeÀ metì ³eespeves®ee ueeYe Ieslee ³eslees : yeepeejele SKeeoer veJeerve efJe ¬eÀer ³eespevee, efueueeJe, YeJ³e
mesue, J³eeHeejer pe$ee, ÒeoMe&ve, Òeel³eeq#ekeÀ F. Demeu³eeme ûeenkeÀeuee l³eeceO³es menYeeieer neslee ³esles.
l³eeefþkeÀeCeer GHeueyOe Demeuesu³ee JemletbJej l³eeuee metì efceUles. keÀener ³eespevee oesve efkebÀJee SkeÀ
efoJemeebmeeþer ce³ee&efole Demeleele. l³ee®ee ûeenkeÀebvee HeÀe³eoe Ieslee ³eslees.
7) HejieeJeer ÒeJeeme keÀjlee ³eslees : ÒeJeemeele Hewmes peJeU yeeUieCes Oeeske̳ee®es Demeles. ÒeJeemeele ®eesjer
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. ceesþîee jkeÌkeÀcee ieo eaceO³es ieneU nesleele. ³ee$ee, menueer, ueive, meceejbYe,
He³e&ìve, meCe, GlmeJe, keÀuee, ¬eÀer[e, efMe#eCe, ÒeefMe#eCe, mebMeesOeve F. efveefceÊeeves yeensjieeJeer peeJes
ueeieles DeMeeJesUer ¬esÀef[ì keÀe[&®ee ®eebieuee GHe³eesie neslees.
¬esÀef[ì keÀ e[&®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe (Disadvantages or Limitations of
Credit Cards) -
1) Ke®e& ÒeJe=Êeer Jee{erme ueeieles : ¬esÀef[ì keÀe[& peJeU Demeu³eeme Jemlet Kejsoer®eer meJe³e ueeieles.
iejpe vemeuesu³ee Jemlegb®eer meg×e ûeenkeÀ Kejsoer keÀjleele. ¬es Àef[ì keÀe[&Jejerue efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce
mebHeu³eeJej ûeenkeÀeuee yeBkeÀ G®eue Ieslee ³esles l³eecegUs jkeÌkeÀces®ee ÒeMve ³esle veener l³eecegUs ûeenkeÀ melele
DeefOekeÀeefOekeÀ jkeÌkeÀces®eer Kejsoer keÀjlees.
2) yeBkeÀ peeoe G®eue jkeÌkeÀcesJej DeefOek eÀ ojeves J³eepe DeekeÀejles : Keelesoej Keel³eeJejerue
efkebÀJee l³eeuee þjJetve efouesueer jkeÌkeÀce JeeHejlees. l³eemeeþer yeBkeÀ oj ceefnv³eeuee mesJee ®eepe& cnCetve
©.100/ -DeekeÀejlees. HeCe l³eeHes#ee peeoe jkeÌkeÀce G®eue kesÀu³eeme yeBkeÀ meoj jk eÌkeÀceKeelesoeje®³ee
keÀpe& Keel³eeJej pecee keÀjles. ³ee jkeÌkeÀcesJej keÀpe& jkeÌkeÀce Je keÀeueeJeOeervegmeej J³eepe DeekeÀejCeer kesÀueer
peeles. l³eecegUs Keelesoej ûeenkeÀe®³ee Ke®ee&le Jee{ nesles. þsJeeroeje®³ee pecee þsJe jkeÌkeÀcesJej yeBkeÀ
Del³eble pegpeyeer J³eepe pecee keÀjles.
3) ¬esÀef[ì keÀe[& ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles : ¬esÀef[ì keÀe[& DeeefCe l³ee®ee vebyej Flej
ûeenkeÀebvee meeHe[u³eeme les l³ee®ee iewjJeeHej keÀjleele. ³ee vebyejÜejs les mJele:meeþer Jemlet Kejsoer keÀª
MekeÀleele. ¬esÀef[ì keÀe[&®ee vebyej l³eebvee yeeruee®³ee HeeJeleerJe©ve, FbìjvesìÜejs GHeueyOe nesT MekeÀlees.
¬esÀef[ì keÀe[& osCeeN³ee keÀener kebÀHev³ee yeesieme Demeleele l³eecegUs ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesT MekeÀles.
DeMeeJesUer ûeenkeÀebveer He g{erueÒeceeCes keÀeUpeer IesCes Gef®ele þjles.
De)Kee$eerefMej kebÀHeveerkeÀ[tve ¬esÀef[ì keÀe[& IesCes.
ye)¬esÀef[ì keÀe[& ieneU Peeu³eeme kebÀHeveeruee keÀUefJeCes, l³eeJejerue J³eJenej yebo keÀjCes.
keÀ)veJeerve ¬esÀef[ì keÀe[& eqmJekeÀejCes Je i eneU Peeuesu³ee ¬esÀef[ì keÀe[&Jejerue efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce veJeerve
¬esÀef[ì keÀe[&Jej pecee keÀjCes.
[)oj ceefnv³eeuee Peeuesuee Ke®e&, JeeHejuesueer jkeÌkeÀce Je keÀe[&Jej efMeuuekeÀ Demeuesueer jkeÌkeÀce F. ®ee
cesU IesCes.
F&)¬esÀef[ì keÀe[&Jejeru e jkeÌkeÀcesHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀces®ee JeeHej keÀª ve³es.munotes.in

Page 59

58
4.4.3 [sefyeì keÀe[& (Debit Card)
J³eeHeejer yeBkeÀe ûeenkeÀebvee [sefyeì keÀe[& osleele. yeBkeÀ Keel³eeJejerue jkeÌkeÀce [sefyeì keÀe[&meeþer
JeeHejlee ³esles. Hejbleg ûeenkeÀebvee peeoe G®eu e keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs ûeenkeÀebvee DeeHeu³ee
jkeÌkeÀces®³ee ce³ee&osHe³e¥le Ke®e& keÀjlee ³eslees. [sefyeì keÀe[&cegUs keÀe[&OeejkeÀebvee ceesþs J³eJenej keÀjlee
³esleele. Goe. ceesþîee ne@ìsueceO³es JeemleJ³e keÀjCes, efJeceevee®es eflekeÀerì yegefkebÀie keÀjCes, ne@efmHeìue®es
yeerue ceeieefJeCes F.
[sefyeì keÀe[&®es HeÀe³eos (Advantages of Debit Card) -
1)keÀe[& OeejkeÀeuee peeoe jkeÌkeÀce mJele:peJeU yeeUieeJeer ueeiele veener. ceesþs J³eJenej keÀjleevee
ceesþer jesKe jkeÌkeÀce yeeUieeJe er ueeieles l³eecegUs jkeÌkeÀce ®eesjeruee peeC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
DeMeeJesUer keÀe[&OeejkeÀeuee meJe& J³eJenej [sefyeì keÀe[&®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esleele.
2)[sefyeì keÀe[&Jejerue jkeÌkeÀce megjef#ele jenles : [sefyeì keÀe[& ieneU Peeu³eeme l³eeJejerue J³eJenej
LeebyeefJeC³ee®eer yeBkesÀuee efJevebleer keÀjlee ³esles. l³eecegUs keÀe[&Jejerue jkeÌkeÀce keÀe[& meeHe[CeeN³ee
J³eeqkeÌleuee JeeHejlee ³esle veener.
3)[sefyeì keÀe[&Üejs jesKe jkeÌkeÀce ÒeeHle keÀjlee ³esles : keÀe[&OeejkeÀeuee jes Ke jkeÌkeÀce nJeer Demeu³eeme
S.ìer.Sced. ÒeceeCes ³ee keÀe[e&®ee JeeHej keÀjlee ³eslees Je jesKe jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀjlee ³esles.
4)[sefyeì keÀe[&®eer neleeUCeer keÀjCes mees[s Demeles : l³eecegUs ³ee keÀe[&Üejs J³eJenej keÀjCes megueYe
peeles.
5)[sefyeì keÀe[&Jej yeBkesÀ®ee efMekeÌkeÀe Demelees l³eecegUs ³ee keÀe[&uee Helecetu³e ÒeeHle nesles.
6)J³eeHeejer [sefyeì keÀe[& OeejkeÀebvee leeye[leesye Jemlet oîee³euee le³eej Demeleele keÀejCe jkeÌkeÀce
LekeÀyeekeÀer®ee ÒeMve GodYeJele veener.
[sefyeì keÀe[&®es leesìs Je ce³ee&oe (Disadvantages or Limitations of Debit
Card) -
1)J³eJenejeb®³ee veeWoer þsJeeJ³ee ueeieleele : keÀe[&OeejkeÀeuee Kejsoer®³ee veeWoer, keÀe[&Jejerue
jkeÌkeÀce efkeÀleer JeeHejueer, efkeÀleer jkeÌkeÀce efMeuuekeÀ jeefnueer ³ee® ³ee veeWoer þsJeeJ³ee ueeieleele.
Dev³eLee peeoe G®eue mecepetve DeefOekeÀ J³eepe YejCee keÀjeJee ueeielees.
2)DeefOekeÀ ®eepe& YejeJee ueeielees : [sefyeì keÀe[&Jejerue jkeÌkeÀces®³ee ÒeceeCeele yeBkeÀ mesJee ®eepe&
DeekeÀejles, S.ìer.Sce ®eepe& DeekeÀe juee peelees. l³eeefMeJee³e Flej yeBkeÀeb®³ee S.ìer.Sce.Üejs Hewmes
keÀe{C³ee®es J³eJenej kesÀu³eeme l³eeJej DeeCeKeer peeoe ®eepe& oîeeJee ueeielees. l³eecegUs ner mesJee
S.ìer.Sce. Hes#ee Keef®e&keÀ Deens.
3)jkeÌkeÀce ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demel es :SKeeoîee J³eeqkeÌleuee [sefyeì keÀe[& DeeefCe l³ee®ee
vebyej mecepeC³eeme l³eeJejerue jkeÌkeÀce ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eecegUs keÀe[&OeejkeÀe®es
vegkeÀmeeve nesles. DeMeeJesUer l³eeuee v³ee³eeue³eele oeo ceeielee ³esle veener.
4)yeesieme keÀe[& le³eej keÀ©ve Iesleueer peeleele : keÀener ueeskeÀ yebkesÀ®³ee veeJeeves yeesieme [sefyeì
keÀe[& le³eej keÀ©ve Iesleele. Je SKeeoîee keÀe[&OeejkeÀe®³ee keÀe[&®ee vebyej JeeHe©ve l³eeÜejs
J³eJenej keÀjleele l³eecegUs DeMee cetU keÀe[&OeejkeÀeb® es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.munotes.in

Page 60

59
4.4.4 ìsefueyeBefkeÀie (Telebanking) :
ûeenkeÀeuee ìsefueHeÀesveÜejs yeBkesÀMeer mebHeke&À meeOetve DeeHeu³ee Keel³eeJejerue J³eJenejeb®eer
neleeUCeer keÀjlee ³esles. ³eeuee ceesyeeF&ue yeBefkeÀie meeqJn&me Demes cnCele ele. Yeejleeleerue Je efJeosMeeleerue
yeBkeÀe DeMeer megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osleele. ûeenkeÀebvee SkeÀ keÀes[ vebyej efouee peelees. l³ee vebyej®eer
veeWo mebieCekeÀeJej nesles. ûeenkeÀeuee ceesyeeF&ueÜejs yeBkeÀ ye@uevme®es,®eskeÀ HesceWì, ®eskeÀ yegk eÀ IesCes, ®eskeÀ®es
HesceWì LeebyeefJeCes, F. megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele. ûeenkeÀeuee Keel³eeJejerue J³eJenej
neleeUCes, yeBkeÀeb®³ee efJeefJeOe ³eespevee F. yeeyele ceeefnleer Ieslee ³esles.
4.4.5 F&ueskeÌì^e@efvekeÀ eqkeÌueDeefjbie mee qJn&me (Electronic Clearing Service
(ECS) :
ûeenkeÀebvee yeBkesÀletve efkeÀjkeÀesU ÒeceeCeele jkeÌkeÀcee eqmJekeÀejleevee ³ee megefJeOes®ee JeeHej keÀjlee
³eslees. lemes®e efkeÀjkeÀesU ÒeceeCeele jkeÌkeÀce oslee ³esleele. Meemeveeuee efkebÀJee kebÀHev³eebv ee DemebK³e
J³eeeqkeÌlebvee ueneve ÒeceeCeele jkeÌkeÀcee oîee³e®³ee Demeleerue efkebÀJee eqmJekeÀejeJe³ee®³ee Demeu³eeme l³eebvee
³ee megefJeOes®ee DeJeuebye keÀjlee ³eslees. DeMee jkeÌkeÀcee meoj J³eeeqkeÌleb®es JesieJesieȳee yeBkeÀeceOeerue Keel³eeJej
nmleeblej keÀjlee ³esleele.
4.4.6 FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®³ee mene³³eeves jkeÌkeÀce nmleeblejerle keÀjles.
meJee&le ÒeLece efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³eeves ³ee He×leerves jkeÌkeÀcee HeeþJee³euee meg©Jeele kesÀueer.
l³eeveblej meeJe&peefvekeÀ yeBkeÀ e, jeefä^³eke=Àle yeBkeÀe, yeBkeÀebleie&le J³eJenej keÀjlee ³esleele. mìsì yeBkeÀ Je
efle®³ee MeeKee FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®ee JeeHej keÀjleele.
4.4.7 FueskeÌì^e@efvekeÀ HesceWì meeqJn&mesme (Electronic Payment Services) :
FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ec eeÜejs os³e jkeÌkeÀceeb®es J³eJenej megefJeOee efoueer peeles. l³eemeeþer ®eueve#ece
omleSsJepe JeeHejueer peeleele. Goe. OeveeosMe, [^eHeÌì, ngb[er, keÀeieoer HewMee, Huee@efmìkeÀ Hewmee F. ns
omleSsJepe yeBkeÀ Keelesoeje®³ee Keel³eele pecee keÀ©ve Iesles . Je l³eeuee meoj jkeÌkeÀce leeye[leesye
JeeHejlee ³esles efkebÀJee Keelesoejeuee Flej J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLeebvee jkeÌkeÀce oîeeJe³ee®eer Demeu³eeme yeBkesÀle
®eskeÀ meeoj kesÀu³eeme meoj jkeÌkeÀce eqmJekeÀejCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee Keel³eeJej leeye[le esye pecee kesÀueer
peeles.
4.4.8 meceûe yeBkeÀ mebieCekeÀerkeÀjCe (Total Branch Mechanisation):
SKeeoîee yeBkesÀ®³ee meJe& MeeKee Fbìjves쮳ee mene³³eeves SkeÀ$e pees[u³ee peeleele. lemes®e
yeBkesÀleerue efJeefJeOe efJeYeeie mebieCekeÀeÜejs pees[ues peel eele. l³eecegUs SkeÀe®e efþkeÀeCeentve efJeefJeOe
efþkeÀeCe®³ee ûeenkeÀebvee yeBefkeÀie mesJeeb®³ee HegjJeþe keÀjlee ³eslees.
4.4.9 meb%eeHeve leb$e%eeve (Communication Technology) :
yeBkeÀebleie&le DeeefLe&keÀ J³eJenejebmeeþer meb%eeHeve leb$e%eevee®ee J eeHej keÀjleele. otj®³ee
DeblejeJejerue ûeenkeÀebvee ³ee leb$e%eeveeÜejs yeb@keÀebMeer meb%eeHeve keÀjCes meesF&®es peeles. menkeÀejer yeBkeÀe,
efJeosMeer yeBkeÀe, J³eeHeejer yeBkeÀe F. ner meb%eeHeve ÒeCeeueer JeeHejleele. l³eecegUs yeBkeÀevee peueo ielee rves
J³eJenej keÀjlee ³esleele. ûeenkeÀebvee yeBkeÀeb®³ee megefJeOee leeye[leesye GHeueyOe nesleele.munotes.in

Page 61

60
4.4.10 Deej.ìer.peer.Smed. megefJeOee (RTGS) :
ner megefJeOee efjPeJn& yeBkeÀves 2004 Heemetve megª kesÀueer. ûeenkeÀebvee ceesþîee jkeÌkeÀcee
HeeþefJelee vee³ee megefJeOes®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. l³eemeeþer JeepeJeer ®eepe& DeekeÀejuee peelees. ûeenkeÀeuee
SkeÀe yeBkesÀletve ogmeN³ee yeBkesÀle Hewmes HeeþefJeleevee FueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. Heefnueer
yeBkeÀ jkeÌkeÀce keÀesCeeuee HeeþJee³e®eer, keÀesCel³ee yeBkesÀle, keÀesCel³ee Keel³eeJej HeeþJee³e®eer ³eeyeeyele mebosMe
efjPeJn& yeBkesÀuee HeeþefJeles l³eeveblej efjPeJn& yeBkeÀ ogmeN³ee yeBkesÀuee ûeenkeÀe®eer jkeÌkeÀce pecee keÀjC³ee®ee
mebosMe osles. ³ee jkeÌkeÀcee peueo ieleerves nmleeblejerle kesÀu³ee peeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.Keeueerue mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
De) yeBkeÀerie
ye) F&-yeBkeÀerie
keÀ) S.ìer.Sced
[) ¬esÀ[erì keÀe[&
F) [syeerì keÀe[&
F&) F.meer.Smed
HeÀ) Deej.ìer.peer.Sme.
ie) F&-yeBkeÀeRie®es cenÊJe meebieCeeN³ee cegÎîeeb®eer ³eeoer keÀje.
4.5 yeBkeÀeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀe (FDI IN BANKING)
yeBefkebÀie #es$ee®³ee cepeyetleerkeÀjCeemeeþer Meemeveeves Òel³e#e efJeosMeer iegbleCetkeÀe keÀjC³ee®eer
HejJeevei eerefouesueer Deens. cee®e& 2004 ceO³es JeeefCep³e Je GÐeesie ceb$eeue³ee®³ee ceeie&oMe&keÀ leÊJeevegmeej
Keepeieer #es$eeleerue yeBkeÀevee 74… He³e¥le Òel³e#e efJeosMe iegbleJeCetkeÀe keÀjC³ee®eer mebceleer efouesueer Deens.
efjPeJn& yeBkesÀves ³ee iegle bJeCetkeÀeyeeyele oesve ìHHes efveOee&efjle kesÀues Deensle. yeBkesÀ®³ee SketÀCe Jemetue Yeeie
Yeeb[Jeuee®³ee 26…Yeeie Yeeb[Jeue Yeejleer³e jefnJeeMeer efJekeÀle IesT MekeÀleerue. DeÒel³e#e HejkeÀer³e
iegbleJeCetkeÀoej Yeejleer³e Keepeieer yeBkesÀle 49… Fl ekeÀer iegbleJeCetkeÀ keÀ© MekeÀleele. HetJeea ner ce³ee&oe
24… FlekeÀer nesleer. lelmece mJe©Hee®eer Òel³eskeÀ HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ iegbleJeCetkeÀoej Yeejleer³e
jeä^er³eke=Àle yeBkesÀle 20… FlekeÀer keÀª MekeÀleele.
Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ er®es cegK³e GÎsMe cnCepes yeBefkeÀie #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀer®eer HeeleUer
Gb®eeJeCes, leb$e%eevee®ee efJekeÀeme keÀjCes, meeOevemeeceûeer®ee JeeHej keÀjCes, Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀefmele
keÀjCes, jespeieej efveefce&leer keÀjCes, Dee³eele He³e e&³e MeesOeCes, efve³ee&leeruee Òeeslmeenve osCes, ceveg<³eyeU
efJekeÀeme keÀjCes, yeepeejHesþeb®ee efJemleej keÀjCes, ke=À

Page 62

61
Hejbleg yeBefkeÀie #es$eeJej Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®ee meeJekeÀeMe HeefjCeece nesl e Deens.
DeefuekeÀ[®³ee oMekeÀeceO³es yeBefkeÀie #es$ee®ee efJekeÀeme nesTve l³eeceO³es jespeieej Je=×er Peeueer Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es yeBefkeÀie #es$ee®eer Deûesmej YetefcekeÀe Deens. yeBefkeÀie #es$eeÒeceeCes efJecee #es$eelener
Òel³e#e ef JeosMeer iegbleJeCetkeÀer®es Meemevee®es OeesjCe Deens. DeLe&J³eJemLee efJekeÀemeeceO³es yeBkeÀeb®eer YetefcekeÀe
cenÊJee®eer Deens. cnCetve yeBefkeÀie #es$ee®eer Je=×er Je efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®eer
iejpe Deens.
Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe (Disadvantages or
Limitations ofFDI) :
1) efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee Yeejleer³e yeBefkeÀie #es$e iegbleJeCetkeÀermeeþer Kegues keÀjC³eele Deeues Deens.
yeBefkeÀie #es$ee®³ee efJekeÀemee® ³ee veeJeeKeeueer l³eebveer 74… iegbleJeCetkeÀer®eer ce³ee&oe efouesueer Demeueer
lejer leer DeefOekeÀ Deens. l³eecegUs ³ee #es$eeceO³es efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejeb®es Je®e&mJe efvecee&Ce nesCeej
Deens.
2)Yeejleer³e yeBefkeÀie #es$eeuee efJeosMeer ieg bleJeCetkeÀer®eer meJe³e ueeieu³eeme ns #es$e HejeJeuebyeer yevesue.
3)DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe leebef$ekeÀ efJekeÀeme #es$eeSsJepeer yeBefkeÀie #es$eele iegbleJeCetkeÀ keÀjCes DeveeJeM³ekeÀ
Jeeìles.
4)yeBkeÀerie #es$eele kesÀuesueer ner iegbleJeCetkeÀ DeveeJeM³ekeÀ Jeeìles. ³eeHeeþerceeies jepekeÀer³e nmle#esHe Deens.
5)Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀercegUs yeBefkebÀie #es$eeleerue veHeÀe Je ueeYeebMe Jee{sue. Hejbleg ³eeleerue yeje®e
efnmmee efJeosMeele peeCeej Deens. lej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes uee pegpeyeer ueeYe ÒeeHle nesCeej Deens.
4.6 efJecee (INSURANCE)
J³eeHeej Je J³eJemee³eeceO³es JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee vegkeÀmeeveerHeemetve YejHeeF& efceUJeC³eemeeþer
efJec³ee®eer megefJeOee GHeueyOe Deens. DevegGÐeesiee®³ee efJekeÀemeeyejesyej HeefjJele&ve Peeues Deens. l³eecegUs ceeCemeebvee peerJeve efJecee lej Flej
yeeyeeRmeeþer meeceev³e efJec³ee®eer mees³e Deens. 19 peevesJeejer 1956 jespeer peerJeve efJec³ee®es jeä^er³ekeÀ jCe
keÀjC³eele Deeues.1971 ceO³es meeceev³e efJec³ee®es jeä^er³ekeÀjCe kesÀues. lemes®e efJecee J³eJemee³eemeeþer
mJeleb$e keÀe³eos keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs DeeOegefvekeÀ efJeHeCeveeceO³es ³ee J³eJemee³eeuee ®eebieues YeefJeleJ³e
ÒeeHle Peeues Deens. J³eeHeejeceO³es DeHeIeele, Deeie ueeieCes, Hetj ³esCes. meeiejer OeeskesÀ, YetkebÀHe nesCes F.
Ieìvee Ie[le Demeleele. DeMeeJesUer GÐeespekeÀeb®es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesles. l³eebvee
HegvepeeaJeve efceUC³eemeeþer efJecee ne l³eebvee DeeOe ej Deens. efJecee GlejJetve l³ee®eer Hee@efuemeer OeejCe
keÀjCeejer Je efve³eefceleHeCes efJecee nHles YejCeejer J³ekeÌleer Je mebmLee vegkeÀmeeve YejHeeF&me Hee$e þjles.
4.6.1 DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (Meaning & Definitions) :
1) Jesyemìj :
’efJecee ne Dem ee keÀjej Deens keÀer p³eele SkeÀ He#e ogmeN³ee He#eeme veceto kesÀuesu³ee
DeekeÀeqmcekeÀ Ieìvee efkebÀJee DeeHeÊeer ³eecegUs nesCeeN³ee vegkeÀmeeveer®eer YejHeeF& keÀ©ve osC³ee®eer nceer efkebÀJee
Deeéeemeve oslees.“munotes.in

Page 63

62
2) v³ee³ecetleea uee@jsvme :
’efJecee ne SkeÀ keÀjej Deens keÀer, p³eeÜejs efJecee kebÀHeveer efJeceeoejeves efouesu³ee ceesyeou³eeme
efJecesoejeuee keÀjejele veceto kesÀuesu³ee mebYeeJ³e Oeeske̳eeHeemetve vegkeÀmeeve Peeu³eeme l³ee®³ee YejHeeF&®es
Deeéeemeve osles.“
3) Òees. ces³ejmeve :
’efJecee nerSkeÀ DeMeer ³eespevee Deens keÀer, p³eeceO³es efJecesoejeuee menve keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee
DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeveer®eer YejHeeF& efJecesoejeves efouesu³ee efJeefMeä ceesyeou³eele keÀjC³ee®es keÀjejeves efJeceskeÀjer
ceev³e keÀjlees.“
4.7 efJec ee #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ (DIRECT
INVESTMENT (FDI) IN INSURANCE SECTOR)
osMeeleerue yeBkeÀeÒeceeCes efJecee #es$e efJekeÀefmele nesle Deens ner osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee
me#eceerkeÀjCee®³ee ¢efäkeÀesveeletve cenÊJee®eer yeeye De ens. efJecee ne Hee@efuemeerOeejkeÀebvee HesvMeveÒeceeCes SkeÀ
DeeOeej efceUlees. ³esl³ee 5 JeJepeceerve, Iejiegleer GHekeÀjCes, Iejs, Jeenves, F. ceO³es ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. GJe&efjle
jkeÌkeÀcee ye®ele cnCetve yeBkeÀeceO³es þsJeleele. l³eecegUs efJecee GÐeesieeceO³es HegjsMee ÒeceeCeele iegbleJeC etkeÀe
Peeuesu³ee veener. cnCetve Meemeveeves efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee ³ee GÐeesieele 49… He³e¥le iegbleJeCetkeÀ
keÀjC³ee®eer HejJeeveieer efouesueer Deens.
4.8 efJeosMeer GÐeespekeÀeb®ee efJecee #es$eele ÒeJesMe (FOREIGN PLAYERS
IN INSURANCE SEC TOR)
1991 Heemetve Yeejleeves Kegu³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee DeJeuebye kesÀuee Deens. l³eecegUs efJeosMeer
GÐeespekeÀebvee osMeeleerue efJeefJeOe #es$eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer Kegueer HejJeeveieer osC³eele Deeueer Deens.
1999 He³e¥le jep³e Mee mevee®es peerJeve efJecee ceneceb[U ns efJecee #es$ee®ee meJe& keÀejYeej Henele nesles.
DeeefCe meeOeejCe efJecee ceneceb[U ns Flej meJe& efJec³ee®es efve³eb$eCe keÀjle nesles. efJecee efve³eceve DeeefCe
efJekeÀeme DeeefOekeÀeefjlee keÀe³eoe (IRDA) ne Yeej leer³e Heeue&ceWìves 1999 Heemetve Debceueele DeeCeuee
l³eevegmeej efJecee #es$e KeepeieerkeÀjCe keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee l³eecegUs les efJeosMeer GÐeespekeÀ
DeeefCe kebÀHev³eebvee Kegues keÀjC³eele Deeues Deens.
DeeHeu³ee osMee®eer ueeskeÀm ebK³ee Òe®eb[ Demeu³eecegUs peerJeve efJecee DeeefCe meeOeejCe efJecee
³eemeeþer ceesþer mebOeer Deens cnCetve®e efJeosMeer GÐeespekeÀ DeeHeu³ee osMeele ³ee GÐeesieele iegbleJeCetkeÀ
keÀje³euee le³eej Deensle. DeeleeHe³e¥le DeeHeu³ee osMeele efJecee #es$ee le efJeosMeeleerue 14 kebÀHev³eebveer
iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens. osMeeleerue Keepeieer GÐeespekeÀ meg×e efJecee #es$eele iegbleJeCetkeÀ keÀjle Deensle.
l³eecegUs ns #es$e DeeefLe&keÀ ¢dä³ee ueJekeÀj®e me#ece nesF&ue Je l³ee®ee HeÀe³eoe DeeHeu³ee DeLe&J ³eJemLes®³ee
me#eceerkeÀjCeemeeþer nesCeej Deens. lemes®e osMeeleerue DeveskeÀ ³egJekeÀebvee ³ee #es$eele mJe³ebjespeieej DeeefCe
jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe nesCeej Deens.munotes.in

Page 64

63
Keepeieer GÐeespekeÀ efJecee Hee@efuemeer efJe¬eÀermeeþer mebYeeJ³e ûeenkeÀeb®e e MeesOe IesTve l³eebvee
efJec³ee®³ee ®eebieu³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osle Deensle. ³ee GÐeespekeÀebceO³es keÀceeueer®eer mHeOee& Deens.
Keepeieer GÐeespekeÀebveer Hee@efuemeer OeejkeÀebmeeþer veJeerve -veJeerve ³eespevee yeepeejele DeeCeu³ee Deensle.
Keepeieer GÐeespekeÀ DeeefCe kebÀHev³ee peerJeve efJecee #es$eele Heg{erueÒeceeCes Deensle. Goe.
Dee³e.meer.Dee³e.meer.Dee³e, ìeìe S.Dee³e.peer. Sme.yeer.Dee³e ueeF&HeÀ, keÀesìkeÀ cenWê, meneje ueeF&HeÀ,
yepeepe Deefue³eebPe, S®ed.[er.SHeÀ.meer. mìB[[&, efye uee& meveueeF&HeÀ, ce@keÌme v³et³eeke&À, DeefJeJee, cesì
ueeF&HeÀ S.Sce.Heer. mesvmeej, Dee³e.Sve.peer. Jnsme³ee F. ³ee SketÀCe 13 kebÀHev³eebveer efJecee #es$eeleerue
SketÀCe iegbleJeCetkeÀerHewkeÀer 24… iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens. lej ueeF&HeÀ Fvmegjv me keÀe@HeesjsMeve®eer iegbleJeCetkeÀ
76… FlekeÀer Deens. ³ee®ee DeLe& ³ee GÐeesieeceO³es 1/4 efkebÀJee 24… efnmmee Keepeieer GÐeespekeÀebveer
J³eeHeuee Deens.
meJe& meeOeejCe efJecee #es$eeceO³es Keepeieer GÐeespekeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle. Goe. ve@Mev eue,
DeesefjSbìue, Dee³e.meer. Dee³e.meer.Dee³e. ueescyee[&, ìeìe S. Dee³e.peer. je@³eue megbojce, S®e.[er.
SHeÀ.meer. ®etyye, De@ûeerkeÀu®ej Fvmegjvme kebÀHeveer, efjuee³evme pevejue, ³egvee³eìs[ Fbef[³ee,
Dee³e.SHeÀ.SHedÀ.meer.Dees. ìesefkeÀDees, íesueec eb[Uced, efjuee³evme pevejue, F. Keepeieer kebÀHev³eeb®eer SketÀCe
iegbleJeCetkeÀerHewkeÀer 27.35… iegbleJeCetkeÀ Deens. lej v³et Fbef[³ee ³ee meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer®eer iegbleJeCetkeÀ
72.65… FlekeÀer Deens. ³ee®ee DeLe& ³ee #es$eele 27… cnCepes®e 1/4 Hes#ee DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ
Keepeieer GÐeespekeÀebveer kesÀueer Deens.
Lees[ke̳eele Meemevee®ee keÀue efJecee #es$ee®es KeepeieerkeÀjCe DeeefCe efJeosMeer iegbleJeCetkeÀeruee
Òeeslmeenve ³eekeÀ[s Demeu³ee®es efometve ³esles. Hejbleg ³eecegUs Keepeiee r GÐeespekeÀeb®eer ³ee #es$eele cekeÌlesoejer
Jee{Ceej Deens lemes®e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ Jee{u³eeme efJecee #es$eeleerue GlHeVee®ee ceesþe Jeeìe efJeosMeele
peeF&ue. cnCepes SkeÀe yeepetves efJecee #es$ee®ee efJekeÀeme Peeuesuee Dee{Utve ³esF&ue lej ogmeN³ee yeepetuee
GlHeVe efJeosMeele iesu³eecegUs DeLe&J³eJemLesuee DeeefLe&keÀ HeÀìkeÀe yemeCeej Deens.
4.9 meejebMe
Meemeveeves peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee DeJeuebye kesÀuee Deens. peeieeflekeÀ HeeleUerJej Kegu³ee
DeLe&J³eJemLes®ee DeJeuebye kesÀuee Deen s. l³eecegUs yeBefkeÀie DeeefCe efJecee #es$eeceO³es efJeosMeer GÐeespekeÀebvee
Keguee ÒeJesMe efouee Deens. l³eevegmeej yeBefkeÀie #es$eele 74… iegbleJeCetkeÀ DeeefCe efJecee #es$eele 49…
iegbleJeCetkeÀerme HejJeeveieer efoueer Deens. lemes®e osMeeleerue Keepeieer GÐeespekeÀebvee efJecee #es$eele ÒeJesMe
efou³eeceUs l³eeb®eer peerJeve efJecee Je meeceev³e efJecee #es$eele 25… FlekeÀer iegbleJeCetkeÀ Deens. YeefJe<³eele
efJecee DeeefCe yeBefkebÀie ns #es$e efJeosMeer GÐeespekeÀ DeeefCe kebÀHev³ee Je osMeele erue Keepeieer GÐeespekeÀeb®³ee
HetCe&HeCes efve³eb$eCeeKeeueer DemeCeej Deens.munotes.in

Page 65

64
4.10ÒeMve
1.F& yeBefkebÀie cnCepes keÀe³e? F& yeBefkeÀie efkebÀJee Fbìjvesì yeBefkeÀieÜejs Keelesoejebvee keÀesCel³ee efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve ef ou³ee peeleele?
2.yeBefkebÀie #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀe ³eeyeeyele JeCe&ve keÀje.
3.efJecee #es$eeleerue Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀeb®ee Dee{eJee I³ee.
4.efJeosMeer GÐeespekeÀeb®ee efJecee #es$eele ÒeJesMe ³eeJej efìHeCe le³eej keÀje.
5.ìerHee efuene.
De) S.ìer.Sced.
ye) ¬esÀef[ì keÀe[&
keÀ) [sefyeì keÀe[&
[) efJecee #es$ee®es KeepeieerkeÀjCe
F&) efJecee #es$eele efJeosMeer GÐeespekeÀ Je kebÀHev³eeb®ee ÒeJesMe

munotes.in

Page 66

65
IeìkeÀ-5
ceO³emLe meeKeUer / ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve
(LOGISTICS)
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
5.3 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer GefÎä³es
5.4 ceeue HegjJeþe ceO³emLeer®es Òeke Àej
5.5 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos
5.6 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer J³eeHleer
5.7 Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue De[®eCeer DeeefCe DeeJneves
5.8 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve efJekeÀefmele keÀjC³eeme eþer GHee³e³eespevee
5.9 Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve GÐeesiee®ee keÀue
5.10 Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve GÐeesiee®es YeefJeleJ³e
5.11 meejebMe
5.12 ÒeMve
5.0 GefÎäs (OBJECTIVES)
1) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®ee efJeÐee L³ee¥vee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
2) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer GefÎä³es DeeefCe cenÊJe DeY³eemeCes.
3) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue mecem³eeb®ee MeesOe IesCes.
4) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue mecem³eebJej GHee³e³eespevee keÀjCes.
5) Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve GÐeesiee®³ee YeefJeleJ³eeyeeyele efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjCes.
5.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej GlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{ues. l³eecegUs Jemlet efJelejCe keÀjC³eemeeþer
ceO³emLee b®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. ûeenkeÀeb®³ee iejpeener Jee{u³ee l³eeb®eer Hetle&lee JesUsJej keÀjC³eemeeþer
efJelejCee®eer mJeleb$e J³eJemLee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjues. GlHeeokeÀebkeÀ[tve GHeYeeskeÌl³eebvee Jemlet Je mesJeemunotes.in

Page 67

66
nmleeblejerle keÀjleevee efJeef JeOe Òeef¬eÀ³ee HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele. l³ee meJee¥vee efceUtve le³eej nesCeeN³ee
Meeðeeuee HegjJeþe meeKeUer J³eJemLeeHeve Demes cnCeleele. l³eecegUs efJelejCe keÀe³ee&jle ieleer Deeueer. efJe¬eÀer
Je=×er Peeueer GlHeeoveeuee ®eeuevee efceUeueer. GlH eeokeÀe®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Je veHe̳eele Jee{ nesle Deens
cnCetve HegjJeþe meeKeUer J³eJemLeeHeveeuee efJelejCeeceO³es cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeues Deens.
5.2 DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (MEANING & DEFINITIONS)
GlHeeokeÀebveer GlHeeove kesÀu³eeveblej efJelejCee®eer peyeeyeoejer IesC³eemeeþer ceO³emLe Jeiee&®eer
efveefce&leer Peeueer. GlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{u³eecegUs GlHeeokeÀebvee GlHeeoveeJej ue#e efve³ebef$ele keÀjeJes
ueeieles. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeleerue Deblej Jee{u³eecegUs GlHeeokeÀebv ee efJelejCeemeeþer HegjJeþe
meeKeUerefMeJee³e He³ee&³e veener. cnCetve ceeue HegjJeþe keÀjCeejs mJeleb$e J³eJemLeeHeve DeefmleÊJeele Deeues
Deens. ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeceO³es YeeweflekeÀ megefJeOeeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
1) efJelejCe me eKeUer ceb[U (CLM) -
’GlHeeefole Jemlet Je mesJee GlHeeokeÀe®³ee efþkeÀeCeentve GHeYeeskeÌl³ee®³ee efþkeÀeCeeHe³e¥le
Heesn®eefJeC³eemeeþer efve³eespeve, efve³eb$eCe DeeefCe DebceueyepeeJeCeer F. Òeef¬eÀ³esuee efJelejCe meeKeUer
J³eJemLeeHeve Demes cnCeleel e.“
2) DecesefjkeÀve Dee@keÌmeHeÀes[& MeyokeÀesMe (NOAD) -
’ceeue HegjJeUe meboYee&le keÀce&®eejer, megefJeOee DeeefCe HegjJeþe ³ee meboYee&le iegbleeiegbleer®³ee
Òeef¬eÀ³eebceO³es mecevJe³e meeOeCes cnCepes ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve nes³e.“
meJee&le ÒeLece efceueerìjerceO³es ceeue HegjJeþe meeKeUer®ee DeJeuebye keÀjC³eele Deeuee. mewv³eeuee
ueeieCeejs DeVeOeev³e, efkeÀjeCee, YeepeerHeeuee, ³eg× meeceûeer F. JesUsJej GHeueyOe JneJeer ³eemeeþer
GlHeeokeÀebvee met®evee osTve l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. J³eJemee³eeuee keÀ®®ee ceeue,
³eb$emeeceûeer, ceveg<³eyeU, efJeÊeHegjJeþe F. ®eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles. ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve ner
FbefpeefveDeefjbie®eer MeeKee Deens. l³eeceO³es Meeðeer³e J³eJemLeeHevee®ee meceeJesMe keÀj C³eele Deeuee Deens.
GlHeeove Òeef¬eÀ³esÒeceeCes ceeue HegjJeþe Òeef¬eÀ³es®es ìHHes le³eej keÀjC³eele Deeues Deensle. ³ee meJe& ìH³eebceO³es
mecevJe³e efvecee&Ce keÀ©ve ceeue HegjJeþe meeKeUer keÀe³ee&ceO³es megueYelee ÒemLeeefHele keÀjC³eele Deeueer Deens .
mebieCekeÀ, Fbìjvesì, JesyemeeF&ì F. ®ee ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveemeeþer JeeHej kesÀuee peelees.
l³eecegUs ceeue HegjJeþeoejeuee peeie©keÀ þsTve DeeJeM³ekeÀ meeceûeer JesUsHetJeea GHeueyOe keÀjlee ³esles.
5.3 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer Gef Îä³es (OBJECTIVES OF
LOGISTICS)
1) efkeÀceeve meeþe HeeleUer þsJeCes.
ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveecegUs J³eeJemeeef³ekeÀebvee mebûenCeeceO³es efkeÀceeve meeceûeer meeþe þsJeeJee
ueeielees. l³eecegUs mebûenCe Ke®ee&ceO³es Jee{ nesle veener. efkeÀceeve Hee leUeruee meeþe iesu³eeJej lees HetJe&Jelemunotes.in

Page 68

67
keÀjC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer peeles. l³eecegUs mebûenCe J³eJemLesJej leeCe ³esle veener Je GlHeeoveeceO³es Keb[
He[le veener DeeefCe mebûenCe Ke®ee&ceO³es ye®ele keÀjlee ³esles. ceeue HegjJeþeoejeuee peeie©keÀ þ sTve DeeefCe
l³eeb®³eeMeer ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele keÀ©ve meeceûeer JesUsJej ÒeeHle keÀjlee ³esles.
2) ûeenk eÀeb®ee Òeeflemeeo efceUefJeCes :
ûeenkeÀebvee Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee HegjJeþe JesUsJej kesÀuee lej®e les meceeOeeveer nesleele. ceeue
HegjJeþe J³eJemLeeHeveeceO³es ûeenkeÀeb®ee DeeosMe Deeu³eeyejesyej l³eebvee l³eebveer efouesu³ee cegoleerceO³es
meeceûeer®ee HegjJeþe keÀjC³ee®eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs efojbieeF& nesle veener. ûeenkeÀebvee JesUsJej
Jemlet ÒeeHle Peeu³eeme l³eeb®³eekeÀ[tve Heg{erue DeeosMe leeye[leesye ÒeeHle neslees. l³eecegUs Kejsoer, GlHeeove
DeeefCe efJe¬eÀer F. ceO³es mecevJe³e efvecee&Ce keÀjlee ³eslees.
3) ceeue HegjJeþîee®eer DeeieeJet J³eJemLee keÀjCes.
DeeCeeryeeCeer®³ee Òemebieer keÀener meeceûe er GHeueyOe nesle veener DeMeeJesUer meeceûeer®eer DeeieeJet
J³eJemLee keÀ©ve GlHeeoveeceO³es meelel³e efvecee&Ce keÀjeJes ueeieles. Goe. ceeuee®ee HegjJeþe keÀceer DemeCes,
ceeue JeenlegkeÀerceO³es Kejeye nesCes, mebûenCeeceO³es Kejeye nesCes, JeenletkeÀ Ke®ee&le Jee{ nesCes,
GlHeeoveeceO³es J³el³e³e ³esCes, ceeuee®eer yeepeejele meeþsyeepeer Peeu³eeJej l³ee®eer GHeueyOelee nesle veener.
DeMee JesUer meeceûeer®eer DeeieeJet lejleto keÀjeJeer ueeieles. ceeue HegjJeþe oejeb®³ee ceoleerves DeMeer lejleto
keÀjCes meesF&®es þjles.
4) JeenletkeÀer®eer J³eJemLee keÀjCes.
keÀejKeev³eeceO³es le³eej nesCeeN³ee Jemlet Je mesJee GHeYeeskeÌl³eeb®³ee efþkeÀeCeeHe³e¥le efkebÀJee mebûenCe
J³eJemLesHe³e¥le Jeentve vesC³eemeeþer JeenlegkeÀer®eer mees³e keÀjeJeer ueeieles. ³ eesi³e Jeenve, ³eesi³e JeenletkeÀ Ke®e&,
JesUsJej JeenletkeÀ keÀjCes, ûeenkeÀebvee Jemlegb®ee HegjJeþe JesUsJej keÀjCes, mebûenCe meeceûeer cee$ee He×leMeerj
efveOee&efjle keÀjCes F. IeìkeÀeb®ee efJe®eej JeenletkeÀ J³eJemLesceO³es keÀjeJee ueeielees.
5)mebûenCe J³eJemLee keÀjCes.
ceeuee®eer efJe¬eÀer nesF&He³e¥le l³ee®eer mebûenCe J³eJemLee yeepeejHesþsle keÀjeJeer ueeieles. pesCeskeÀ©ve
ûeenkeÀebkeÀ[tve DeeosMe ÒeeHle Peeu³eeyejesyej l³eebvee Jemlet menpeHeCes GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleerue.
lemes®e ceeuee®ee opee& HetJe&Jele jenerue ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. veeMeJeble ceeuee®³ee
iegCeJewefMeä³eebkeÀ[s efJeMes6) Jemleg®³ee iegCeJeÊeskeÀ[s ue#e osCes.
ceeuee®ee ûeenkeÀebvee HegjJeþe keÀjleevee Jemleg®³ee ieg CeJeÊeskeÀ[s ue#e osC³ee®eer iejpe Deens.Goe.
JeenlegkeÀerceO³es efkebÀJee mebûenCeeceO³es Jemlet Kejeye nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. pej ³ee
keÀeceeceO³es n³eie³e Peeueer lej ûeenkeÀ Jemlegbvee ceeieCeer keÀjCeej veener l³eecegUs ce eue HegjJeþîeemeeþer
kesÀueepeeCeeje Ke®e& Jee³ee peeF&ue. ûeenkeÀeb®es meceeOeeve nesCeej veener. l³ee®ee HeefjCeec e Heg{erue efJe¬eÀerJej
nesF&ue.munotes.in

Page 69

68
7) ceeue neleeUCeer J³eJeefmLeleHeCes keÀjCes.
keÀejKeev³eeleerue Jemlet GHeYeeskeÌl³ebe®³ee neleele ef ceUsHe³e¥le l³ee®eer neleeUCeer JesieJesieȳee
ìH³eebJej nesle Demeles. Goe. ceO³emLe, JeenletkeÀ, mebûenCe, efJe¬eÀer keWÀêd, efkeÀjkeÀesU efJe¬esÀl³ee®es ogkeÀeve
F. efþkeÀeCeer ceeuee®eer neleeUCeer J³eJeefmLeleHeCes keÀjCes iejpes®es Demeles. l³eeefMeJ ee³e ûeenkeÀebvee Jemlet
cetUmJe©Heele ÒeeHle nesCeej veenerle.
8) Jemlet Dee³eg<³e ®e¬eÀeuee ieleer osCes.
ceeue HegjJeþe meeKeUer ieleerceeve Peeu³eeme efJeHeCeveeleerue efJeefJeOe Òeef¬eÀ³eebvee ieleer ÒeeHle nesles.
pemes keÀer GlHeeefole Jemleg®ee H egjJeþe J³eJeefmLele DeeefCe JesUsJej kesÀu³eeme efJe¬eÀer nesles. GlHeeove,
Kejsoer, efJelejCe DeeefCe efJe¬eÀer F. Òeef¬eÀ³eebvee ®eeuevee efceUles. ns SkeÀ ÒekeÀej®es ®e¬eÀ Deens. ³ee ®e¬eÀeuee
ieleerefceUeueer lej®e J³eJemee³ee®eer keÀe³ex megjefUleHe Ces Heej Hee[lee ³esleele.
5.4 ceeue HegjJeþe ceO³emLeer®es ÒekeÀej (TYPES OF LOGISTICS)
1) ceeue Hejle HeeþefJeCes.
GlHeeokeÀebveer ûeenkeÀebvee Jemlet efkebÀJee ceeue HeeþefJeu³eeveblej JeenlegkeÀerceO³es, mebûenCeeceO³es,
ceeueneleeUCeer keÀjleevee J emlet Kejeye nesC³ee®eer Meke̳ele Demeles. ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[er
ÒeceeCes ceeue ve HeeþefJeu³eeme les ceeue eqmJekeÀeje³euee le³eej vemeleele Demee ceeue GlHeeokeÀebkeÀ[s Hejle
HeeþefJeuee peelees. ³eeuee®e meoj ceeuee®ee Hejleer®ee ÒeJ eeme Demelees efkebÀJee Jemlet JeeHeju³eeveblej l³ee®es
mebJesäve ieesUe keÀ©ve les Hegvne keÀejKeev³eekeÀ[s Heg{erue GlHeeoveemeeþer HeeþefJeues peeles. meoj
meeceûeerJej Hegvne veJ³eeves Òeef¬eÀ³ee kesÀueer peeles, meeceûeer og©mle kesÀueer peeles efkebÀ Jee efle®eer efJeunsJeeì
ueeJeueer peeles.
2) ceeuee®eer J³eJemee³eebleie&le neleeUCeer keÀjCes.
keÀejKeev³eeceO³es Jemlet GlHeeove kesÀu³eeveblej l³ee HeeþefJeC³eeHe³e¥le efkeÀjkeÀesU ÒeceeCeele p³ee
Òeef¬eÀ³ee kesÀu³ee peeleele l³eeuee J³eJemee³eebleie& le neleeUCeer Demes cnCeleele. ceeue HegjJeþe Òeef¬eÀ³es®es ns
efve³eespeve Demeles efkeÀJee HetJe&le³eejer Demeles. Jemleg®es GlHeeove kesÀu³eeveblej l³ee®es mebJesäve keÀjCes,
cegefêkeÀjCe keÀjCes, SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjCes, SkeÀ$e mebJes<ìve keÀjCes, ceeue HegjJeþe keÀjsHe³e¥le mebûenCe
J³eJemLee keÀjCes, JeenletkeÀ keÀjCes, JeenveeceO³es ceeue YejCes, ceeue GlejefJeCes F. Òeef¬eÀ³ee keÀjeJ³ee
ueeieleele.
3) ceeuee®eer J³eJemee³eeyeensj neleeUCeer keÀjCes.
keÀejKeev³eeleerue Jemlet ûeenkeÀeb®³ee neleele He [sHe³e¥le p³ee Òeef¬eÀ³ee nesleele l³eeuee
J³eJemee³eeyeensjerue Òeef¬eÀ³ee Demes cnCeleele. ceeuee®eer JeenletkeÀ, mebûenCe, ceO³emLeeb®³ee leey³eele ceeue
osCes,SkeÀe ceO³emLeekeÀ[erue ceeue ogmeN³e ceO³emLeekeÀ[s nmleeblejerle keÀjCes, efJe¬eÀer keWÀêe He³e¥le ceeue
Heesn®eefJeCes, efJe¬esÀl³eekeÀ[tve ûeenkeÀebvee ceeue Heesn®e keÀjCes, ûeenkeÀebvee IejHees®e Jemlet osCes F. Òeef¬eÀ³ee
J³eJemee³eeyeensj keÀjeJ³ee ueeieleele.munotes.in

Page 70

69
4) ceO³emLeebJ³eefleefjkeÌle He#ee®eer ceole IesCes.
J³eJemee³eeble&iele Deee fCe J³eJemee³e yeefn³e&le ceeue HegjJeþe neleeUCeer keÀjC³eemeeþer $e³emle
He#ee®eer ceole Iesleueer peeles. Goe. JeenletkeÀ mebûenCe, ceeue JesUsle Heesn®eefJeCes, ceeuee®eer neleeUCeer
J³eJeefmLele keÀjCes, ceeuee®eer veerì keÀeUpeer IesCes. F. keÀeceebJ ej osKejsKe Je efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer
J³ekeÌleer efkebÀJee mebmLeeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. l³eeb®eener ceeue HegjJeþe meeKeUerceO³es meceeJesMe kesÀuee
peelees.
5) ®elegLe& He#ee®eer ceole IesCes.
GlHeeefole ceeuee®ee HegjJeþe otj®³ee Deblej eJej efkebÀJee efJeosMeele keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme ®elegLe&
He#ee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. DeMeeJesUer ceeue HegjJeþe keÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLeeb®eer vesceCetkeÀ
kesÀueer peeles. Goe. efJeosMeele ceeuee®eer efve³ee&le keÀjleevee e fve³ee&le J³eeHeejer efkebÀJee ceO³emLe ie=neb®eer ceole
Iesleueer peeles. ³ee J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLee GlHeeokeÀebkeÀ[tve ceeue ieesUe keÀjCes, ceeuee®es mebJesäve keÀjCes,
cegefêkeÀjCe keÀjCes, JeenletkeÀ keÀjCes, mebûenCe keÀjCes, HewMee®es J³eJenej neleeUCes, ceeuee®ee efJecee
GlejefJeCes, keÀeieoHe$ekesÀ efceUefJeCes, ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes, ceeue ÒeeHleermeeþer (meeceûeer)
GlHeeokeÀebvee ceole keÀjCes F. keÀe³e& ®elegLe& He#e keÀjleele. l³eecegUs GlHeeokeÀebvee efJelejCeeyeeyele He ÀejMeer
peyeeyeoejer Gjle veener.
5.5 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (IMPORTANCE
& ADVANTAGES OF LOGISTICS)
1) ceeue HegjJeþe efkebÀJee efJelejCee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[ueer peeles.
ceeue HegjJeþe meeKeUer ner GlHeeefole cee ue ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®es keÀece keÀjle Demeles.
GlHeeokeÀebveer le³eej kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJee ûeenkeÀebHe³e¥le cetU mJe©Heele Heesn®e keÀjleele. l³eecegUs
Jemleg®³ee iegCeJeÊesceO³es HeÀjkeÀ He[le veener. efJeefMeä Jemlegmeeþer ®ee bieues mebJesäve JeeHe©ve Jemleg®eer
iegCeJeÊee efìkeÀefJeueer peeles. ûeenkeÀ meg×e ®eebieu³ee iegCeJeÊes®³ee Jemlegbvee ÒeeOeev³e osleele. ûeeceerCe Yeeieele
efkebÀJee De[erDe[®eCeer®³ee efþkeÀeCeer GlHeeokeÀebvee Jemlet HeeþefJeCes Meke̳e nesle veener DeMeeefþkeÀeCeer
ûeenkeÀebvee IejHees®e Jemlet osC³ee®eer peyeeyeoejer ceeue HegjJeþeoej eqmJekeÀejleele.
2) ûeenkeÀebvee Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee HegjJeþe JesUsJej keÀjleele.
ûeenkeÀebvee ueeieCeeN³ee Jemlet DeeefCe mesJee JesUsJej ÒeeHle JneJ³eele DeMe er l³eeb®eer DeHes#ee Demeles.
GlHeeokeÀebvee ûeenkeÀeb®³ee iejpeeb®eer Hetleea ceO³emLe meeKeUerÜejs HetCe& keÀjlee ³esles. ûeenkeÀebvee owvebefove
peerJeveeceO³es Jele&ceeveHe$e, otOe, Yeepeer, HeÀUs, keÀjceCetkeÀ, Jeerpe, Jeenves; ie=nHe³eesieer Jemlet F. ®ee
HegjJeþe JesUsle Peeuee Heeefnpes DeMeer l³eeb®eer DeHes#ee Demeles. keÀener Jemlet Je mesJeeb®eer ûeenkeÀ efkeÀjkeÀesU
ÒeceeCeele ceeieCeer keÀjleele. Hejbleg ceesþîee GlHeeokeÀebvee efkeÀjkeÀesU efJe¬eÀer®es keÀe³e& Meke̳e nesle veener Hejbleg
nskeÀececeeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeÜejs menpeHeCes keÀjCes Meke̳e Deens.
3) JeenlegkeÀer®eer J³eJemLee keÀjlee ³esles.
ceeue HegjJeþe meeKeUerleerue ceO³emLe GlHeeovee®³ee efþkeÀeCeeHeemetve GHeYeeskeÌl³ee®³ee
efþkeÀeCeeHe³e¥le Jemlet Je mesJee Jeenlet keÀ keÀjC³ee®es keÀece keÀjle Demeleele. l³eemeeþer ³eesi³e Jeenvee®eer
efveJe[ keÀjCes, JeenletkeÀ Ke®ee&le ye®ele keÀjCes, JesUsle JeenletkeÀ keÀjCes, efJe¬eÀeryeeyele efJeosMeermunotes.in

Page 71

70
ûeenkeÀebkeÀ[tve DeefYeÒee³e ceeieefJeCes, F. keÀeces keÀjleele. ceeuee®es mJe©He, ÒekeÀej, ÒeceeCe, Deblej JeenletkeÀ
meeOevee®eer GHeueyOelee DeeefCe Ke®e& F. IeìkeÀeb®ee efJe®eej JeenletkeÀ J³eJemLee efveef½ele keÀjC³eemeeþer
kesÀuee peelees.
4) mebûenCee®eer J³eJemLee keÀjlee ³esles.
GlHeeokeÀebkeÀ[tve ceeue leey³eele Iesleu ³eeveblej l³eeuee ûeenkeÀebkeÀ[tve ceeieCeer ³esF&He³e¥le meoj
Jemlet DeeefCe mesJeebmeeþer mebûenCe J³eJemLes®eer iejpe Demeles. ûeenkeÀeb®³ee meeefveO³eele, yeepeejHesþeb®³ee
ceO³eJeleea efþkeÀeCeer mebûenCee®eer mees³e keÀjeJeer ueeieles. ceO³emLeeb®ee mebyebOeerle yeepeejHesþebceO³es ®eebieuee
mebHeke&À Demeu³eecegUs les DeMeer J³eJemLee keÀjleele. l³eecegUs ceeuee®eer mebûenCeeceO³es veerì keÀeUpeer Iesleueer
peeles. ûeenkeÀebkeÀ[tve DeeosMe Deeu³eeyejesyej l³eebvee Jemlet GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleel e. peJeU®³ee
HeefjmejeceO³es mebûenCe J³eJemLee kesÀu³eecegUs efJelejCe Ke®ee&le ye®ele nesles.
5) efJeveerce³ee®es J³eJenej JesUsle Je De®etkeÀlesves HetCe& keÀjlee ³esleele.
GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®ee Òel³e#e mebyebOe ³esle veener. Hejbleg ceO³em Le DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®ee
HejmHejebMeer meelel³eeves mebyebOe ³eslees. l³eecegUs efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer efkebÀJee ceO³emLe ûeenkeÀeb®eer Òel³e#e Yesì
IesTve ceeue leeye[leesye Heesnes®e keÀjC³ee®eer J³eJemLee keÀjleele. keÀesDej yeBefkebÀie®es J³eJenej, Keel³eeJej
jkeÌkeÀce nmleeblejerle keÀjCes, SìerSceÜejs HewMee®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. l³eecegUs
GlHeeokeÀe®³ee ¬esÀ[erì keÀe[&Jej ûeenkeÀebkeÀ[tve jkeÌkeÀce pecee kesÀueer peeles. DeMee efjleerves HewMee®eer
osJeeCeIesJeeCe keÀj C³ee®es keÀece ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve keÀjles.
6) ceeue HegjJeþîee®es efve³eespeve keÀjCes.
GlHeeokeÀ efJelejCee®eer meJe& peyeeyeoejer ceO³emLeebJej meesHeefJeleele l³eecegUs efJelejCe
Òeef¬eÀ³esleerue meJe& keÀe³ee¥®es efve³eespeve ceeue HegjJeþe meeKeUeruee keÀjeJes ueeieles. l³eecegUs keÀecee®eer DeeieeJet
le³eejer kesÀu³eecegUs keÀecee®eer J³eJemLee keÀjCes meesF&®es peeles. ceO³emLe GlHeeokeÀebvee GlHeeoveeyeeyele®eer
ceeefnleer osleele. GlHeeove JesUsJej kesÀues peeles. l³eecegUs efJelejCee®ee r J³eJemLee JesUeHe$ekeÀevegmeej keÀjlee
³esles.
7) GlHeeovee®eer J³eJemLee keÀjlee ³esles.
ceO³emLeebkeÀ[tve GlHeeokeÀebvee mebK³ee DeeefCe keÀeueeJeOeer mecepeu³eeveblej l³eebvee GlHeeovee®eer
J³eJemLee keÀjCes meesF&®es peeles. Goe. keÀ®®ee ceeue, ³eb$ emeeceûeer, ceveg<³eyeU, efJeÊeHegjJeþe Je GlHeeove
Òeef¬eÀ³esmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs IeìkeÀ F. ³eecegUs GlHeeovee®eer J³eJemLee keÀjCes Meke̳e nesles.
SKeeoîee Jemleguee ûeenkeÀebkeÀ[tve De®eevekeÀ ceeieCeer Deeueer lej ceeue HegjJeþeoejeuee peeie© keÀ keÀ©ve
l³ee®³eekeÀ[tve keÀ®®ee ceeue GHeueyOe keÀjlee ³eslees l³eecegUs GlHeeoveeceO³es meelel³e efvecee&Ce keÀjlee ³esles.
8) efkebÀcele yeouee®ee HeÀe³eoe Ieslee ³eslees.
ceeue GlHeeove kesÀu³eeJej ceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele vemesue lej DeMeeJesUe r vegkeÀmeeve nesC³ee®eer
Meke̳elee Demeles cnCetve GlHeeokeÀ ceO³emLeeb®³ee mene³³eeves ceeuee®eer meeþsyeepeer meg© keÀjleele.
efJe¬esÀl³eeb®³ee keWÀêeJej, ceO³emLeeb®³ee iees[eTveceO³es, kebÀHeveer®³ee iees[eTveceO³es ceeuee®ee mebûen kesÀuee
peelees. ceboerveblej Hegvne l³ee®e Jemlegbvee lespeer ³esles. DeMeeJesUer l³ee®e Jemlet DeefOekeÀ efkebÀceleeruee
efJe¬eÀerkeÀ©ve peemle veHeÀe efceUefJelee ³eslees.munotes.in

Page 72

71
9) JeepeJeer efkebÀceleeruee ceeue Kejsoer keÀjlee ³eslees.
ceO³emLeeb®³ee meuu³eeves GlHeeokeÀebv ee DeMee HeefjefmLeleerle keÀ®®ee ceeue DeeieeJet Kejsoer keÀ©ve
Kejsoer Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles. Goe. yeepeejeceO³es ceeueeuee ceboer Demeu³eeme YeefJe<³eele ceeuee®ee
legìJe[e YeemeC³ee®eer Meke̳elee Demeu³eeme, ceeuee®³ee efkebÀceleerceO³es Jee{ nesCeej Demeu³eeme, yeepeejele
ceeuee®ee HegjJeþe keÀceer Demeu³eeme, meeþsyeepeer®eer Meke̳elee Demeu³eeme GlHeeokeÀebvee JeepeJeer
efkebÀceleerceO³es GHeueyOe Demeuesuee ceeue Kejsoer keÀjC³ee®ee efveCe&³e I³eeJee ueeielees.
10) ceesþîee ÒeceeCeeJejer ue GlHeeove DeeefCe efJelejCee®³ee DeeefLe&keÀ ye®eleeR®ee ueeYe Ieslee
³eslees.
ceO³emLeebÜejs HegjJeþe meeKeUeruee ieleer efou³eecegUs efJeHeCeveeleerue efJeefJeOe Òeef¬eÀ³eebvee Jesie
³eslees. l³eecegUs efJe¬eÀ³eJe=×er, ûeenkeÀJe=×er keÀjlee ³esles. GlH eeefole Jemlegb®eer efJe¬eÀer Jee{C³ee®eer Kee$eer
GlHeeokeÀebvee efceUles. l³eecegUs GlHeeokeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleele.
l³eecegUs IeeGkeÀ ÒeceeCeele Jemlet Je mesJee DeeefCe GlHeeoveemeeþer ueeieCeejer meJe& meeceûeer GlHeeokeÀ mJele:
Kejsoer keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee veJeerve GlHeeove keÀjC³eemeeþer®eer meeceûeer Kejsoer keÀjCes Meke̳e Deens.
IeeTkeÀ ÒeceeCeele Kejsoer kesÀu³eecegUs GlHeeokeÀebvee GlHeeove DeeefCe efJelejCe keÀe³ee&ceO³es ³esCeeN³ee Ke®ee&le
ye®ele keÀjlee ³esles. l³eecegUs Flej Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles.
5.6 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer J³eeHleer (SCOPE OF LOGISTICS)
1) ceeue ÒeeHleer ceO³emLe (Procurement Logistics)
J³eJemee³eeuee GlHeeove keÀjleevee peer meeceûeer DeeJeM³ekeÀ Demeles leer ÒeeHle keÀ©ve osC³eemeeþer
ceeue ÒeeHleer ceO³emLee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³ee ceO³emLee®es keÀ®®ee ceeue GlHeeove keÀjCeejs
GlHeeokeÀ, keÀejKeeveoej efkebÀJee ceeue HegjJeþeoej ³eeb®³eebMeer ®eebieues mebyebOe Demeleele. l³eecegUs
GlHeeokeÀeb®³ eeDeeosMeevegmeej ceeueHegjJeþeoejebkeÀ[gve ceeue ÒeeHle keÀjlee ³eslees. ceesþîee ÒeceeCeeJej
meelel³eeves Kejsoer kesÀu³eecegUs GlHeeokeÀebvee ceO³emLeeb®³ee mene³³eeves opexoej meeceûeer JeepeJeer
efkebÀceleeruee DeeefCe JesUsJej GHeueyOe nesles. ceO³e mLe GlHeeokeÀebvee DeeosMeevegmeej ueeieCeejer meJe& meeceûeer
Heesn®e osleele. ceeue ÒeeHle keÀjC³ee®³ee HetCe& Òeef¬eÀ³esJej ceO³emLee®es efve³eb$eCe Demeles. keÀceer Ke®ee&le
meeceûeer ÒeeHle keÀjlee ³esles. ceO³emLeeb®es JeenletkeÀoejbeMeer ®eebieues m ebyebOe Demeu³eecegUs JeepeJeer Ke®ee&Üejs
JeenletkeÀ keÀjlee ³esles. ceeue ÒeeHle keÀjC³ee®es meJe& efve³eespeve DeeefCe l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer ceeue ÒeeHle
keÀjCeeN³ee ceO³emLee®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esles.
2) GlHeeovee®eer J³eJemLee keÀjCeejs c eO³emLe (Production Logistics)
keÀejKeev³eeleerue GlHeeovee®eer J³eJemLee HeenC³ee®es keÀece Demes ceO³emLe keÀjleele.
GlHeeoveemeeþer ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue ³eb$emeeceûeer, ceveg<³eyeU, efJeÊeHegjJeþe, Flej meeceûeer F. ®ee
HegjJeþe keÀjleele. J³eJemee³ ee®eer GlHeeove#ecelee Je GlHeeefole veiemebK³ee efJe®eejele IesTve GlHeeove
efve³eespeve kesÀues peeles. mebIeìves®eer j®evee, ³eb$emeb®e j®evee, GlHeeove efve³eespeve GlHeeove efve³eb$eCe F.
IeìkeÀebceO³es mecevJe³e efvecee&Ce keÀ©ve GlHeeovee®eer les J³ eJemLee keÀjleele. DeeOegefvekeÀ leb$ee®ee JeeHej
keÀjleevee pegv³ee ³eb$emeeceûeer®eer J³eJemLee efJe¬eÀer efkebÀJee efJeunsJeeì ³eeyeeyele les J³eeJemeeef³ekeÀebvee meuuee
osleele lemes®e DeeOegefvekeÀ ³eb$emeeceûeer®eer mLeeHevee keÀjCesyeeyele®ee meuue e osleele. GlHeeove Òeef¬eÀ³esmeeþer
ueeieCeeN³ee IeìkeÀeb®es ÒeceeCe, meeceûeer ÒeeHleer, meeceûeer®es efJeYeeieJeej efJelejCe, GlHeeoveeceO³es keÀjeJesmunotes.in

Page 73

72
ueeieCeejs efJekeÀefmele yeoue, GlHeeove efve³eespeve, GlHeeove efve³eb$eCe, GlHeeefole Jemlegb®eer ie gCeJeÊee
efveOee&efjle keÀjCes, iegCeJeÊee efJekeÀefmele keÀjCes, meceûe iegCeJeÊee efvecee&Ce keÀjCes, F. Òeef¬eÀ³eebkeÀ[s
GlHeeovee®eer J³eJemLee keÀjCeeN³ee ceO³emLeeb®es efve³eb$eCe Demeles. l³eecegUs GlHeeokeÀebvee ceesþîee
ÒeceeCeeJejerue GlHeeove keÀjCes DeeefCe iegCeJeÊee efvecee&Ce keÀjCes, JesUsJej GlHeeove keÀjCes meesF&®es peeles.
3) efJelejCe J³eJemLee keÀjCeejs ceO³emLe (Distribution Logistics)
GlHeeokeÀebveer le³eej kesÀuesu³ee Jemlet yeepeejHesþ efkebÀJee ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®es keÀece
efJelejCe ceO³emLe keÀjleele. ³eeceO³es YeeweflekeÀ efJelejCee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ûeenkeÀeb®³ee
DeeosMeevegmeej GlHeeokeÀ ceeue le³eej keÀ©ve osleele. l³ee®es mebJesäve keÀjleele. cegefêkeÀjCe keÀjleele.
JeenlegkeÀer®eer J³eJemLee keÀ©v e meoj ceeue HeeþefJeC³ee®eer J³eJemLee keÀjleele. efkebÀJee ceeuee®eer efJe¬eÀer
nesF&He³e¥le meeceûeer mebûenCee®eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles. YeeweflekeÀ efJelejCeecegUs JesU DeeefCe mLeU
GHe³eesefielee ÒeeHle keÀjlee ³esles. meeceûeer efJelejCee®ee r meJe& J³eJemLee ns ceO³emLe keÀjleele. l³eecegUs
GlHeeokeÀebvee efJelejCee®eer peyeeyeoejer Jeeìle veener. efJelejCe keÀjCeeN³ee ceO³emLeeb®es yeepeejHesþsleerue
mHeOe&keÀ, Flej ceO³emLe, ûeenkeÀJeie&, F. ®eer ®eebieues mebyebOe Demeleele l³eecegUs GlHee okeÀebvee keÀe³e&#ece
ceO³emLeeb®eer efveJe[ keÀ©ve efJelejCeeceO³es keÀe³e&#ecelee ÒeeHle keÀjlee ³esles.
4) efJe¬eÀ³eesÊej mesJee osCeejs ceO³emLe (After Sale Services Logistics)
Jemleg®es efJelejCe kesÀu³eeJej GlHeeokeÀeb®eer peyeeyeoejer HetCe& nesle veener lej ûeenkeÀebvee
DeeJeM³ekeÀ l³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve oîeeJ³ee ueeieleele. GlHeeokeÀebvee ûeenkeÀebMeer mebHekeÀ&
meeOetve ³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes Meke̳e veener cnCetve les ³ee mesJee ûeenkeÀebvee Òeoeve keÀjC³eemeeþer
ceO³emLeeb®eer efveJe[ keÀjleele. ³ee mesJeeb®eer ceeefnleer ceO³emLeebvee Demeles. Goe. ûeenkeÀebvee Jemlet IejHees®e
osCes,GHekeÀjCeeb®ee JeeHej keÀmee keÀjeJee ³eeyeeyele®eer ceeefnleer osCes, leebef$ekeÀ ceeefnleer osCes, Òeel³eeq#ekeÀ
keÀ©ve oeKeefJeCe s, meeceûeer og©mle keÀ©ve osCes, meeceûeerceO³es efyeIee[ Demeu³eeme leer GlHeeokeÀekeÀ[s /
kebÀHeveerkeÀ[s Hejle keÀjCes Je ûeenkeÀeuee veJeerve meeceûeer osCes, ie@jbìer Je Jee@jbìervegmeej meJe& DeìeR®eer Hetle&lee
keÀjCes, ûeenkeÀeb®³ee le¬eÀejer, De[ erDe[®eCeer, Je MebkeÀe efJe®eejele IesTve l³ee GlHeeokeÀeb®³ee ceoleerves
mees[efJeCes, ûeenkeÀebvee efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee JesUsJej ueeYe osCes, ûeenkeÀeb®es Deejesi³e mebJeOe&ve keÀjCes,
ûeenkeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je meuuee osCes, ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®eer peeefCeJe keÀ©ve osCes. F.
ÒekeÀej®³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee ceO³emLe ûeenkeÀebvee GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eecegUs ûeenkeÀ meceeOeeveer
nesleele les GlHeeokeÀeb®³ee Jemlegb®eer Hegvne Hegvne Kejsoer keÀjleele. efJe¬eÀeruee ®eeue vee efceUles. ûeenkeÀeb®ee
efJeéeeme mebHeeove keÀjlee ³eslees. GlHeeoveeuee ®eeuevee efceUles. GlHeeokeÀeb®ee veHeÀe Jee{lees cnCetve ceeue
HegjJeþe efJelejCeeceO³es efJe¬eÀ³eesÊej mesJee Òeoeve keÀjCeeN³ee ceO³emLeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
5) ceeue Hejle keÀjCeejs ceO³emLe (Reverse Logistics) -
GlHeeokeÀebveer HeeþefJeuesu³ee Jemlet efkebÀJee ceeue ûeenkeÀebveer veekeÀeju³eeme l³ee GHeYeeskeÌl³eebkeÀ[tve
GlHeeokeÀebkeÀ[s Hejle IesTve peeCeejs keÀener ceO³emLe Demeleele. ûeenkeÀebvee ceeue H eesn®e keÀjCeejs
ceO³emLe efkebÀJee mJeleb$e ceO³emLe ns keÀece keÀjleele. Heg{erue keÀejCeebcegUs ûeenkeÀ Kejsoer kesÀuesu³ee Jemlet
efkebÀJee ceeue veekeÀejleele. Jemlet veekeÀejC³ee®ee ûeenkeÀebvee DeefOekeÀej Demelees. ûeenkeÀ GlHeeokeÀebkeÀ[s
DeeosMe HeeþefJeleevee l³eebvee Jemlet keÀMee ÒekeÀej®eer nJeer Deens. l³ee Jemleg®eer iegCeJewefMeäîes keÀe³e Deensle,
ûeenkeÀeb®³ee DeJe[erefveJe[er keÀe³e Deensle. l³eevegmeej ûeenkeÀebvee Jemlet ÒeeHle ve Peeu³eeme les leer Hejle
keÀjleele. Jemlet JeeHejleevee efle®³eeceO³es efyeIee[ efvecee&Ce Peeu³eeme ûeenkeÀ leer veekeÀejleele. ceO³emLeeves
Jemlet og©mle keÀ©ve efou³eeveblej leer Hegvne Hegvne efyeIe[u³eeme, Jee@jbìer Je ie@jbìerÒeceeCes Jemlet ÒeeHle vemunotes.in

Page 74

73
Peeu³eeme Jemleg®es JeCe&ve DeeefCe Òel³e#e Jemlet ³e eceO³es leHeÀeJele Dee{Uu³eeme, JemlegceO³es cetUle: keÀener
oesPeeu³eeme, JeenlegkeÀerceO³es ceeue Kejeye Peeu³eeme l³ee Jemlet ûeenkeÀ Hejle keÀjleele . DeMeeJesUer
GlHeeokeÀebveer vesceuesues ceO³emLe l³ee Jemlet ûeenkeÀebkeÀ[tve eqmJekeÀejleele Je GlHeeokeÀebkeÀ[s Jeentve vesleele.
l³eecegUs GlHeeokeÀebvee meoj Jemlet J³eJeefmLeleHeCes Hejle efceUleele.
6) ceeuee®eer efJeunsJeeì ueeJeCeejs ceO³emLe (Disposal Logistics)
GlHeeove keÀjleevee oesveekeÀejuesu³ee Jemlet F. GlHeeokeÀebkeÀ[s Hejle ³esleele. l³eeleerue GHe³egkeÌle Jemlet Hegvne GlHeeoveemeeþer
JeeHej keÀjlee ³esle veen er. Demee Jemlegb®eer efkebÀJee ceeuee®eer efJeunsJeeì ueeJeeJeer ueeieles. GlHeeokeÀ l³eemeeþer
ceO³emLeeb®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. ns ceO³emLe ûeenkeÀebveer veekeÀejuesu³ee Jemlet GlHeeokeÀebkeÀ[s Hejle
DeeCeleele. Je p³ee Jemlet JeeHejlee ³esle veener le DeeefCe l³ee Kejeye Demeu³eeme l³ee peeUtve ìekeÀleele
efkebÀJee peefceveerle Ke·e keÀ©ve l³eeceO³es Hegjleele. ûeenkeÀebveer veekeÀejuesu³ee Jemlet Hegvne JeeHejele ³esCeej
vemeleerue lej JeenlegkeÀer®ee efJeveekeÀjCe Ke®e& Jee{lees. l³eeSsJepeer keÀej Keev³eeleerue Jee³ee peeCeeN³ee Jemlet
Je ûeenkeÀebveer veekeÀejuesu³ee Jemlegb®eer pegv³ee Jemlet (m¬e@ÀHe) cnCetve JeepeJeer efkebÀceleeruee efJe¬eÀer keÀjlee
³esles.l³eeÜejs J³eeJemeeef³ekeÀebvee Lees[smes GlHeVe efceUles. ceesþîee keÀejKeev³eebvee m¬e @ÀHeHeemetve ceesþer
jkeÌkeÀce efueueeJeeÜejs efceUles. kebÀHeveer®³eeJeleerves ner meJe& keÀeces ceeuee®eer efJeunsJeeì ueeJeCeejs ceO³emLe
keÀjleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.Keeueerue meb%ee mHeä keÀje.
De) meeKeUer J³eJemLeekeÀ
ye) ceeue He gjJeþ J³eJemLeeHeve
keÀ) efJelejCe J³eJemLee keÀjCeejs ceO³emle
[) ceeue ÒeeHleer ceO³emle
F) ceeue Hejle keÀjCeejs ceO³emle
2.ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeves cenÊJe meebieCeeN³ee cegÎîeeb®eer ³eeoer keÀje.
3.ceeue HegjJeþe ceO³emleer®es ÒekeÀej keÀes Celes ?munotes.in

Page 75

74
5.7 Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue De[®eCeer DeeefCe DeeJneves
(DIFFICULTIES AND CHALLANGES FOR INDIAN
LOGISTICS)
1) Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee DeYeeJe
DeeHeu³ee osMeele 70… ûeenkeÀ Jeie& ûeeceerCe Yeeieele je nleele. Deepener ûeeceerCe Yeeieele,
[besiejeU Je DeeoerJeemeer YeeieeceO³es jml³eeb®eer iewjmees³e Deens. [eWiejeU Yeeieele DeÐeeHener Jeenves peele
veenerle. l³eecegUs ceO³emLeebvee efJelejCe keÀjCes iewjmeesF&®es Deens. keÀener ûeenkeÀ DeMee De[®eCeer®³ ee
Yeeieele jenleele keÀer, ceO³emLeebvee l³eeb®ee MeesOe IesCes Meke̳e nesle veener. ûeeceerCe Yeeieele keÀ®®es jmles
Deensle Hejbleg HeeJemeeȳeele ns jmles Kejeye nesleele l³eecegUs ceO³emLeebvee ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjCes
keÀefþCe peeles.
2) Ke® ee&ceO³es Jee{
Menjer yeepeejHesþ DeeefCe ûeeceerCe yeepeejHesþe ³eeceO³es Deblej KetHe Demeles. keÀejKeev³eeleerue
JemletMenjer yeepeejHesþele peeleele. l³eeveblej l³ee®eer JeenletkeÀ ûeeceerCe yeepeejHesþele kesÀueer peeles. Deblej
DeefOekeÀ Demeu³eeceg Us JeenletkeÀ Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees. ceO³emLeeb®es keÀefceMeve Je efJelejCe Ke®ee&le Jee{ nesles.
l³eecegUs Menjer yeepeejHesþebHes#ee ûeeceerCe yeepeejHesþebleerue Jemlegb®³ee efkebÀceleer DeefOekeÀ DeekeÀeju³ee
peeleele. Hejbleg l³ee®ee Yeej ûeeceerCe ûeenkeÀebJej He[lees. l³eecegUs ³esLeerue ûeenkeÀ keÀceer ÒeceeCeele Kejsoer
keÀjlees. ûeeceerCe yeepeejHesþsle mebûenCee®eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles.
3) GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeleerue Deblejele Jee{.
GlHeeokeÀ Jemlegbvee ceeieCeer ÒeeHle JneJee r ³eemeeþer mLeeefvekeÀ yeepeejHesþ, ÒeeosefMekeÀ yeepeejHesþe,
jeä^er³e yeepeejHesþ DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþ Demes yeepeejHesþeb®eer J³eeHleer Jee{le ®eeueueer Deens.
l³eecegUs GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ ³eeleerue Deblej Jee{ues Deens. l³eecegUs ceO³ emLe meeKeUeruee efJelejCe
keÀe³ee&ceO³es De[®eCeer ³esleele. yeepeejHesþebleerue DeblejeceO³es efpelekeÀer DeefOekeÀ Jee{ Demeles eflelekeÀer
DeefOekeÀ ceO³emLeeb®eer iejpe Yeemeles. Goe. jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþeble efJelejCe
keÀjC³ee meeþer DeefOekeÀ ceO³emLeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. mLeeefvekeÀ yeepeejHesþebleerue Jemlet DeeefCe mesJee
ÒeeosefMekeÀ jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej HeeþefJeu³ee peeleele. lemes®e Deeblejjeä^er³e
HeeleUerJejerue Jemlet DeeefCe mesJee je< ì^er³e, ÒeeosefMekeÀ DeeefCe mLeeefvekeÀ yeepeejHesþebceO³es efJelejCe
keÀjC³eemeeþer ceO³emLeeb®eer iejpe Yeemeles.
4) mHeOexceO³es Peeuesueer Jee{
Òel³eskeÀ Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee GlHeeove DeeefCe efJelejCeeceO³es mHeOee& Dee{Utve ³esles. SKeeoe
GlHeeokeÀ veJeerve Jemleg®es GlHeeove keÀjleevee p³ee Jemlegvee DeefOekeÀ ceeieCeer Deens DeMee Jemleg®eer
GlHeeoveemeeþer efveJe[ keÀjleele l³eecegUs mHeOe&keÀeb®eer mebK³ee Jee{les. GlHeeoveeuee ceeieCeer efvecee&Ce JneJeer
cnCetve GlHeeokeÀ efJeefJeOe yeep eejHesþebceO³es Jemlet efJe¬eÀeruee HeeþefJeleele l³eecegUs Òel³eskeÀ yeepeejHesþsle
mHeOe&keÀeb®eer mebK³ee Jee{les. l³eecegUs meO³ee mLeeefvekeÀ yeepeejHesþsHeemetve Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsHe³e¥le
efJeefJeOe Jemlet DeeefCemesJeeb®es GlHeeove DeeefCe efJelejCe ³eeceO³es mHeOee& Dee{Utve ³esles. ceO³emLeebveer ³ee
mHeOexle efìkeÀeJe Oejuee veener lej GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeer®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees.
ceO³emLeebvee veJeerve yeepeejHesþsle ÒeJesMe keÀjCes ner yeeyemeg×e leMeer keÀefþ Ce Deens.munotes.in

Page 76

75
5) peeieeflekeÀerkeÀjCe
J³eeHeej, GÐeesie DeeefCe J³eJemee³e F. meeþer peeieeflekeÀ yeepeejHesþ Kegueer keÀjC³eele Deeueer
Deens. l³eecegUs efJeosMeeleerue Keepeieer GÐeesie, kebÀHev³ee DeeefCe Meemeve veJeerve GÐeesie Je J³eJemee³e
keÀjC³eemeeþe rYeejleele ³esleele. l³eecegUs mHeOex®es ÒeceeCe Jee{le Deens. yengjeä^er³e kebÀHev³ee Yeejleele
Deeu³ee Deensle. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle DeeHeuee menYeeie veececee$e Deens. peieeleerue 150ntve DeefOekeÀ
osMepeeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYee ieer Peeues Deensle. l³eeceO³es DeeHeu³ee osMee®ee menYeeie Deens.
peeieeflekeÀ HeeleUerJej GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe, mJe³eb®eueerkeÀjCe, yengjeä^er³e kebÀHev³ee,
Deeblejjeä^er³e kebÀHev³ee, efJeosMeer menkeÀe³e& meb³egkeÌle GHe¬eÀce F. ®eer meg©Jeele Jesieeves nesle Deens. Hejbleg
peeieeflekeÀ HeeleUerJej mHeOexle ÒeJesMe keÀjCes. ne ÒeJesMe keÀe³ecemJeªHeer nesC³eemeeþer GlHeeokeÀebvee
®eebieu³ee opee&®³ee Jemlegb®eer GHeueyOelee keÀ©ve oîeeJeer ueeieles. peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es efìketÀve
jenC³ee meeþer ceesþîee ÒeceeCeele mHeOee& keÀjeJeer ueeiele Deens. Deelee Yeejleeleerue efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee
peeieeflekeÀerkeÀjCee ceO³es Jemlet Je mesJeebvee ceeieCeer efceUefJeC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀebvee meeceesjs peeC³ee®eer
iejpe Deens.
6) Jeenlet keÀ DeeefCe oUCeJeUCe.
jml³eebÒeceeCes DeeHeu³ee osMeele JeenlegkeÀer®eer mecem³ee Deens. jml³eeJejerue JeenletkeÀ ûeeceerCe
YeeieeceO³es nesles. ûeeceerCe Yeeieele jml³eeb®eer iewjmees³e Demeu³eecegUs GHeueyOe peeies®ee JeeHej keÀjeJee
ueeielees. ûeeceerC e Yeeieele Jemlegb®eer JeenletkeÀ ì^keÀ®³ee mene³³eeves kesÀueer peeles. [eWiejeU Yeeieele
jml³eebDeYeeJeer ì^keÀ peeT MekeÀle veener l³eecegUs ceO³emLeebvee DeMee efþkeÀeCeer Jemlegb®ee HegjJeþe keÀjlee
³esle veener. FbOevee®es oj Jee{uesues Demeu³eecegUs JeenlegkeÀoejebvee meg×e DeefOekeÀ iegbleJeCegkeÀ keÀjeJeer
ueeieles. l³eeceeveeves GlHeVe efceUle veener. Yeejleele oUCeJeUCe megefJeOee GHeueyOe Demetvener l³eeceO³es
HeefjCeecekeÀejkeÀlee Dee{Ule veener. [eWiejeU Yeeieele DeefleJeeHejeves oj[ keÀesmeUC es, Jeenveebvee J³el³e³e
³esCes F. cegUs JeenlegkeÀerme efJeuebye ueeielees. l³ee®ee HeefjCeece ceO³emLeeb®³ee keÀeceefiejerJej Peeuesuee
Dee{Utve ³eslees. keÀceer ÒeceeCeele Jemlet efkebÀJee ceeue Heesnes®e keÀje³e®ee Demeu³eeme DeefleefjkeÌle efkebÀcele
oîeeJeer ueeieles. ûeeceerCe Je ceeieemeuesu³ee Yeeieele meb%eeHeveeleerue J³el³e³eecegUs ceO³emLeebvee DeefOekeÀ
ûeenkeÀ efkebÀJee efJe¬eÀer Je=×er keÀjCes Meke̳e nesle veener.
7) ceeue Kejsoer J³eJemLeeHeveeleerue De[®eCeer
GlHeeove keÀjleevee keÀ®®ee ceeue Kejsoer keÀjeJee ueeielees. ®eebieu³ee opee&®ee keÀ®®ee ceeue
Kejsoer keÀjC³ee ceO³es De[®eCeer ³esleele. lemes®e otj®³ee DeblejeJe©ve ceeue Kejsoer DeeefCe JeenletkeÀ F.
ceO³es De[®eCeer ³esleele. ceeue Kejsoer®es keÀece ceO³emLeebJej meesHeefJeues Demeu³eeme l³eebvee ³ee De[®eCeeRvee
leeW[ oîeeJes ueeieles. ceeue HegjJeeoejeMeer mebHeke&À, HegjJeþeoejeuee peeie©keÀ keÀjCes, ceeuee®eer iegCeJeÊee,
JeenletkeÀ, HewMee®eer J³eJemLee, HegjJeþeoejeMeer mebyebOe efìkeÀefJeCes, JeepeJeer keÀefceMeveJej keÀe ce keÀjCes F.
De[®eCeer ³esleele.
8) Jemlet GlHeeoveeleerue De[®eCeer
GlHeeokeÀ GlHeeove keÀjleevee efkebÀJee l³eeleerue keÀener keÀeceemeeþer ceOe³emLeeb®eer efveJe[
keÀjleele l³eebvee ³ee keÀeceeceO³es keÀener mecem³ee efvecee&Ce nesleele. Goe. keÀ®®³e e ceeuee®ee efveke=Àÿ opee&,
pegveer³eb$emeeceûeer, DekegÀMeue keÀce&®eejer, HegjsMee ÒeceeCeele efveOeer GHeueyOe ve nesCes, keÀecee®³ee efþkeÀeCeer
Hees

Page 77

76
meeceûeer JesUsle GHeueyOe ve nesCes F. De[®eCeer ³esleele. l³eecegUs GlHeeoveeceO³es J³el³e³e ³eslees cnCetve
GlHeeokeÀ DeeefCe ceO³emLe ³eeceOeerue mebyebOe efyeIe[C³ee®eer Meke̳elee Demeles.
9) ceeue HegjJeþe efJelejCeeleerue mecem³ee
ceeue HegjJeþe keÀjC³eemeeþer mJeleb$e ceO³emLeeb®eer vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. Hejbleg GlHeeove
J³eJemLee Je yeepeejHesþ ³eeleerue Deblej, mebûenCe J³eJemLee, JeenletkeÀ J³eJemLee, ûeenkeÀ mebHeke&À,
yeepeejHesþsleerue mHeOee&, ûeenkeÀebkeÀ[tve HegjsMee Òe ceeCeele ceeieCeer ve ³esCes ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjC³eele
De[®eCeer ³esCes, veJeerve yeepeejHesþsle efJelejCe keÀjCes, mebYeeJ³e ûeenkeÀeb®ee MeesOe IesCes F. mecem³ee efJelejCe
keÀjCeeN³ee ceO³emLeebvee Yes[meeJeleele.
10) ceeue mebûenCe ceO³emLe J ³eJemLeeHeveeleerue De[®eCeer
GlHeeokeÀ Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove kesÀu³eeveblej l³ee®³ee mebûenCee®eer J³eJemLee
keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ceO³emLeebJej meesHeefJeleele. GlHeeokeÀeb®³ee keÀejKeev³eeceO³es efkebÀJee
yeepeejHesþsceO³es ner J³eJemLe ekeÀjeJeer ueeieles. ceeuee®eer efJe¬eÀer nesF&He³e¥le ceeuee®eer veerì keÀeUpeer IesCes,
ceeuee®ee opee& IemejCeej veener, ceeuee®eer ³eesi³e JeenletkeÀ, ceeuee®eer neleeUCeer keÀjCes, ûeenkeÀebvee cetU
mJeªHeele Jemlet GHeueyOe keÀ©ve osCes F. peyeeyeoe jer ³eeceO³emLeebJej Demeles. veeMeJeble Jemlet Kejeye
nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³ee JesUsJej Heesnes®eu³ee veener lej Kejeye nesleele l³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee
le¬eÀejer ³esleele. Jemlet veekeÀeju³ee peeleele. ûeeceerCe YeeieeceO³es mebûenCe megefJeO eeb®eer keÀcelejlee Demeles.
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ceO³emLeebvee mebûenCe J³eJemLee keÀjCes DeeefLe&keÀ¢äîee HejJe[le veener.
11) keÀewMeu³ee®ee DeYeeJe
ceeue HegjJeþe ceO³emLe ner SkeÀ keÀuee Deens. l³eemeeþer ceO³emLeebkeÀ[s efJeefMeä keÀewMeu³e
DeJeiele DemeeJes ueeieles. DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve, peeieeflekeÀerkeÀjCe, mebieCekeÀ, vesìJeke&À, JesyemeeF&ìme,
S.ìer.Sced. ¬esÀ[erì keÀe[&, [syeerì keÀe[& F. neleeUC³ee®es keÀewMeu³e DeJeiele DemeeJes ueeieles. ceeue
HegjJeþe J³eJemLeeHeve HeoJeer OeejCe k esÀu³eeme ³ee J³eJemee³ee®es meKeesue %eeve ÒeeHle nesles. Hejbleg
³eeyeeyele®es J³eJemLeeHeveeJej DeeOeeefjle HeoefJekeÀe DeeHeu³ee osMeele HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyOe veenerle.
lemes®e yeepeejeleerue ceO³emLeebvee ne DeY³eeme¬eÀce efMekeÀC³ee®eer iejpe Yeemele veener.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee DevegDeeJeM³ekeÀlee Deens lees yeoue kesÀuee peele veener.
12) cetu³eeJeOeeale mesJee
ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeceO³es DeveskeÀ Òe ef¬eÀ³ee efkebÀJee mesJee Òeoeve keÀjeJ³ee ueeieleele. Hejbleg
SkeÀ ceO³emLe meJe& ÒekeÀej®³ee mesJee Òeoeve keÀjC³eeme le³eej vemelees. l³eecegUs oueeue, IeeTkeÀ
J³eeHeejer, keÀefceMeve Spebìmed, DeefYekeÀlex, efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer, J³eeHeejer Òeefleefv eOeer F. DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
ceO³emLeeb®eer vesceCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. ³ee Òel³eskeÀ ìH³eeJej Òel³eskeÀ ceO³emLeeuee mJeleb$e keÀefceMeve oîeeJes
ueeieles. l³eecegUs keÀefceMeve Ke®e& Je SketÀCe Ke®ee&le Jee{ nesles. l³ee®ee HeefjCeece efkebÀcele Jee {erJej neslees.
pekeÀele keÀjeceO³es Peeuesueer Jee{, cetu³eeJeOeeale efkebÀceleJee{ ³eecegUs efJe¬eÀer efkebÀcele Jee{ Peeueer Deens.
13) F& keÀe@ceme& / F& efJeHeCeve
F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®³ee mene³³eeves kesÀu³ee peeCeeN³ee Kejsoer DeeefCe efJe ¬eÀer J³eJenejebvee F&
keÀe@ceme& Demes cnCeleele. efJekeÀefmele osMeele F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es ÒeceeCes 25… FlekesÀ Deens. DeeHeu³eemunotes.in

Page 78

77
osMeele ns ÒeceeCe kesÀJeU 3 les 5… FlekesÀ keÀceer Deens. ûeeceerCe Yeeieele Deepener Fbìjvesì JeeHejCeeN³ee
ûeenkeÀeb®es ÒeceeCe Del³euHe Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue efvej#ejlee, DeuHeefMe#eerle ûeenkeÀeb®eer mebK³ee
DeefOekeÀ Deens. mebieCekeÀ, Fbìjvesì ³eeyeeyeer Keef®e&keÀ Demeu³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eJenejebvee ûeeceerCe Yeeieele
DeÐeeHener ®eebieuee Òeeflemeeo ueeYele veener.
5.8 ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer GHee³e³eespevee
(REMEDIES FOR DEVELOPING LOGISTICS)
1) Hee³eeYetle megefJeOeebceO³es Jee{ keÀjCes Je ³ee megefJeOeeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
2) Del³eeJeM³ekeÀ ÒeceeCeele nesC eeN³ee efJelejCeKe®ee&Jej efve³eb$eCe þsJeCes.
3) ceeue HegjJeþe efJelejCe Òeef¬eÀ³ee efJekeÀefmele Je ieleerceele le³eej keÀjCes.
4) ceeue HegjJeþe efJelejCe J³eJemLeeHeveeÜejs veJeerve yeepeejHesþ ÒeeHle keÀjCes.
5) ceeue HegjJeþe efJelejCee®es yeepee jHesþebceO³es keÀe³ecemJe©Heer DeefmlelJe efvecee&Ce keÀjCes.
6) JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe J³eJemLee efJekeÀefmele keÀjCes.
7) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es ceO³emLeebvee ÒeefMe#eCe osCes.
8) ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeceO³es peeieeflekeÀjCeeuee Devegme©ve yeoue keÀjCes.
9) ceeue mebûenCe J³eJemLeeHeve efJekeÀefmele keÀjCes]
10) ceeue HegjJeþe ceO³emLeeb®³ee keÀewMeu³eeceO³es Jee{ keÀjCes.
11) ceneceeie& le³eej keÀjC³ee®es ÒekeÀuHe Meemeveeves neleer IesCes.
12) jsuJes vesìJeke&À efJekeÀefmel e keÀjCes.
13) ceeue JeenletkeÀ yebojeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
14) ceeueJeent efJeceeves (keÀe³ex) efJekeÀeme keÀjCes.
15) pekeÀele Òeef¬eÀ³ee efve³ebef$ele keÀjCes.
16) F& keÀe@ceme& / F& efJeHeCeveeceO³es Jee{ keÀjCes.
17) ceeue HegjJeþe Òeef¬eÀ³ee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Je efleuee ieleer ³esC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjCes.
18) ceeue HegjJeþe ceO³emLeebveer efJelejCe keÀe³ee&®es efve³eespeve keÀjCes.
5.9 Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve GÐeesiee®ee keÀue (TRENDS IN
LOGISTICS INDUSTRY IN INDIA)
Yeejleeletve efJeosMeeceO³es kesÀu³ee peeCeeN³ee efve³ee&leer®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueues Deens. ns keÀece
cee$eHegjJeþe efve³ee&le ceO³emLe keÀjleele. ns ceO³emLe keÀejKeev³eeletve ceeuee®es mebJesäve keÀ©ve
yebojeHe ³e¥leceeue Jeentve vesleele Je l³ee®eer penepeeÜejs efkebÀJee keÀeieex efJeceeveeÜejs JeenletkeÀ keÀjleele.
DeeHeu³ee osMeele meeiejer JeenletkeÀ keÀjCeeN³ee penepe kebÀHev³ee Deensle. l³eeb®³ee ceeHe&Àle ceeue efve³ee&le
keÀjCesmeesF&®es peeles. yebojeb ®³ee efþkeÀeCeer ceeue JeenletkeÀ nesF&He³e¥le mebûenCe efkebÀJee iegoece J³eJemLee kesÀueer
peeles.munotes.in

Page 79

78
osMeebleie& ceeue HegjJeþe ceO³emLe osMeele Demeleele. les jeä^er³e, ÒeeosefMekeÀ DeeefCe mLeeefvekeÀ
HeeleUer ceeueHegjJeþîee®es keÀece keÀjleele.
5.10Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve GÐeesiee®es YeefJeleJ³e (FUTURE
PROSPECTS OF LOGISTICS INDUSTRY IN INDIA)
1) peeieeflekeÀ HeeleUerJej ceeue HegjJeþe ceO³emLe GÐeesiee®eer Je=×er 10… Deens lej Yeejleeleerue ner
Je=×er 20… FlekeÀer Deens.
2) DeeHeu³ee osMeele efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ûeenkeÀebvee IejHees®e megefJeOee osleele.
3) ceesþîee kebÀHev³ee meg×e yeepeejHesþsle mebûenCe J³eJemLee keÀ©ve ûeenkeÀebvee IejHees®e Jemlet GHeueyOe
ke˩ve osleele.
4) ì^keÀ JeenletkeÀ kebÀHev³ee, kegÀefjDej kebÀ Hev³ee osMeeleerue ceeue HegjJeþe ceO³emLeebvee efJelejCe
keÀe³ee&ceO³es ceole keÀjle Deensle.
5) ³ee GÐeesieeceO³es Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ Je ceeueceÊes®es ÒeceeCe keÀceer Demeu³eecegUs veJeerve GÐeespekeÀ
³eeGÐeesieekeÀ[s DeekeÀef6) MeemeveeceeHe&Àle Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀefmele keÀjC³eekeÀ[s Yej osC³eele Deeuee Deens.
7) ³ee GÐeesieeÜejs DeveskeÀ megefMe#eerle yeskeÀej ³egJekeÀebvee jespeieeje®eer mebOeer GHeueyOe Peeueer Deens.
8) ³ee GÐeesiee®ee efJekeÀeme peeieeflek eÀ HeeleUerJej nesle Demeu³eecegUs efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ Òel³e#e
iegbleJeCetkeÀeruee 100… He³e¥le HejJeeveieer osC³eele Deeueer Deens.
9) Keepeieer GÐeespekeÀebvee meeJe&peefvekeÀ #es$eeceO³es Yeeefieoejer mJe©Heele ceeueHegjJeþe ceO³emLe
GÐeesieeceO³ esmenYeeieer neslee ³esF&ue.
10) Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe ceO³emLe GÐeesieeceO³es F& keÀe@ceme&®es ÒeceeCe Jee{le Deens. ns ³ee GÐeesie
efJekeÀemee®eer meg©Jeele Deens.
Jejerue meJe& IeìkeÀebÜejs DeeHeCeeme Demes mHeä keÀjlee ³esF&ue keÀer ceeue Heg jJeþe
J³eJemLeeHeveeuee Yeejleele GppJeue YeefJeleJ³e Deens.
5.11meejebMe
Jee{l³ee GlHeeovee®es efJelejCe keÀjC³eemeeþer ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve ne mJeleb$e GÐeesie
Deepe megefmLeleerle Deeuee Deens. YeejleeceO³es ûeenkeÀ Jeiee&®ee Òeeflemeeo ®eebi euee Deens. l³eecegUs ³ee
GÐeesieeuee osMeele ®eebieues YeefJeleJ³e Deens. keÀceer Yeeb[JeueeÜejs ne GÐeesie meg© keÀjlee ³eslees. l³eecegUs
DeveskeÀ ³egJekeÀ jespeieej Je mJe³ebjespeieeje®eer mebOeer cnCetve ³ee GÐeesieeceO³es keÀefjDej keÀjleele. F&
keÀe@ceme&, JeenletkeÀ J³eJemLee, mebûenCe, ÒeefMe#eCe, Meemevee®ee Heeefþbyee, keÀefceMeve mJe©Heele GlHeVe
®eebieues efceUles l³eecegUs ³ee GÐeesiee®eer YejYejeì nesle Deens.munotes.in

Page 80

79
5.12ÒeMve
1)ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeve cnCepes keÀe³e? ceeue HegjJeþe J³eJ emLeeHevee®es ÒekeÀej Je J³eeHleer mHeä
keÀje.
2)ceeueHegjJeþe J³eJemLeeHevee®eer J³eeK³ee keÀje. ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos
efJeMeo keÀje.
3)Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue mecem³ee DeeefCe DeeJneveeb®es JeCe&ve keÀje.
4) Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHeveeleerue mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer DeeHeCe keÀesCel³ee
GHee³e³eespevee met®eJeeue?
5)Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es YeefJeleJ³e mHeä keÀje.
6)ìerHee efuene.
De) ceeue HegjJe þe J³eJemLeeHevee®eer GefÎäîes.
ye) ceeuee®eer efJeunsJeeì ueeJeCeejs ceO³emLe.
keÀ) Yeejleeleerue ceeue HegjJeþe J³eJemLeeHevee®es YeefJeleJ³e.

munotes.in

Page 81

80
IeìkeÀ-6
F& keÀe@ceme&
(E-COMMERCE)
F& keÀe@ceme&®eer DeesUKe
(INTRODUCTION OF E -COMMERCE)
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎäs
6.1 ÒemleeJevee
6.2 F& keÀe@ceme&®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
6.3 F& keÀe@ceme&®eer JewefMeäîes
6.4 F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es IeìkeÀ
6.5 F& keÀe@ceme&®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos
6.6 F& keÀe@ceme&®es leesìs DeeefCe ce³ee&oe
6.7 meejebMe
6.8 ÒeMve
6.0 GefÎäs (OBJECTIVES)
1) F& keÀe@ceme& mebkeÀuHeves®eer efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKe keÀ©ve osCes.
2) F& keÀe @ceme&®eer JewefMeäîes DeY³eemeCes
3) F& keÀe@ceme&®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
4) F& keÀe@ceme& efkebÀJee ce³ee&oe®ee Dee{eJee IesCes.
6.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeeOegefvekeÀ efJeHeCeveeceO³es efJeveerce³e keÀjC³e emeeþer F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeb®ee JeeHej kesÀuee
peelees. l³eemeeþer mebieCekeÀ bFbìjvesì, JesyemeeF&ìmed, F& cesue, S.ìer.Sced.[syeerì keÀe[& ¬esÀ[erì keÀe[&
ìsefueHeÀesve F. ®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. efJeefJeIe #es$eele Jemlet DeeefCe mesJee b®ee J³eeHeej Je efJeveerce³e ³ee
ceeO³eceeoJeejs kesÀuee peelees. Goe. Deejesi³e, mebj#eCe, keÀjceCetkeÀ, efMe#eCe, efJecee, yeBkeÀe, peeefnjele,
ìsueerkeÀe@ce, He³e&ìve, Dee@ìesceesyeeF&ume F. Dee@veueeF&ve efJeHeCeve ner Òeef¬eÀ³ee efJekeÀefmele Peeueer Deens.
l³eecegUs GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es megmebJeeo peueo ieleerves kesÀuee peelees. GlHeeokeÀ GlHeeefolemunotes.in

Page 82

81
Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee GlHeeoveeHetJeea osle Demeleele. ûeenkeÀ DeeefCe GlHeeokeÀ ³eebleerue
Deblej Jee{ues D eens.l³eecegUs jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej efJeHeCeve keÀjCes Meke̳e Peeues
Deens. efJekeÀefmele osMeeceO³es ceesþs J³eJenej F& keÀe@ceme&Üejs kesÀues peeleele. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs efJekeÀefmele
osMeeb®ee J³eeHeej efJekeÀmeveMeeru eosMeebMeer DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeebMeer meg© Deens. cnCetve F& keÀe@ceme&
J³eJenejeb®eer J³eeHleer peeieeflekeÀ HeeleUerJej Heesn®eueer Deens. iesu³ee oesve oMekeÀeHeemetve ceeefnleer DeeefCe
leb$e%eeve #es$eeceO³es Jesieeves Òeieleer Peeueer Deens . GlHeeokeÀ ceO³emLe DeeefCe ûeenkeÀ DeeHeu³ee
keÀe³ee&ue³eeceO³es, ogkeÀeveeceO³es DeeefCe IejeceO³es yemetve mebieCekeÀeÜejs efJeveerce³e J³eJenej keÀ© ueeieues
Deensle. ûeenkeÀ GlHeeokeÀeb®³ee JesyemeeF&ìmedJej Jemlet Kejsoer®ee DeeosMe HeeþefJeleele. G lHeeokeÀebkeÀ[s
Jemlet GHeueyOe Demeleele efkebÀJee ûeenkeÀeb®³ee peJeU®³ee Heefjmejele ceO³emLe J³eeHeeN³eekeÀ[s l³ee GHeueyOe
Demeleele. GlHeeokeÀ efkebÀJee ceO³emLe ûeenkeÀeuee Jemlet DeeefCe mesJee IejHees®e osC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
ûeenkeÀ Jemlet Heesn®e Peeu³eeyejesyej ¬esÀef[ì keÀe[&Üejs DeeHeu³ee yeBkeÀ Keel³eeJejerue jkeÌkeÀce
Dee@veueeF&veÜejs HeeþefJeleele l³eecegUs ns meJe& J³eJenej peueo ieleerves, De®etkeÀ, keÀceer Þece, keÀceer JesU
DeeefCe keÀceer Ke®ee&le keÀjlee ³esleele. l³eecegUs Dee OegefvekeÀ yeepeejHesþsceO³es F& keÀe@ceme& J³eJenejebefMeJee³e
He³ee&³e veener. meO³ee®es ³egie ns mebieCekeÀe®es ³egie Deens. l³eecegUs ³ee ³egieele GlHeeokeÀ DeeefCe ceO³emLeebvee
J³eeHeej, GÐeesie DeeefCe J³eJemee³e Je=×ermeeþer mebieCekeÀe®ee (F& keÀe @ceme&®ee) GHe³eesie keÀjC³eeefMeJee³e
iel³eblej veener. ûeeceerCe Yeeieele meg×e mebieCekeÀe®ee JeeHej Jee{le ®eeueuee Deens. l³eecegUs YeefJe<³eele
ûeeceerCe efJeHeCeve ns FbìjvesìÜejs nesF&ue DeMeer DeHes#ee Deens.
6.2 F& keÀe@ceme&®ee DeLe& DeeefCe J³ eeK³ee (MEANING & DEFINITIONS)
mebieCekeÀe®ee MeesOe ueeieu³eecegUs J³eeHeejceO³es DeeOegefvekeÀ ¬eÀebleer Peeueer. GlHeeokeÀ DeeefCe
ûeenkeÀ ³eebvee otj®³ee DeblejecegUs DeeefCe meeOeveebDeYeeJeer mebHeke&À keÀjCes De[®eCeer®es nesles. Hejbleg
mebieCekeÀ ecegUs ner iewjmees³e otj Peeueer Deens. meg©Jeeleeruee mebieCekeÀe®ee JeeHej ceeefnleer meeþefJeCes DeeefCe
DeekeÀ[cees[ keÀjC³eemeeþer kesÀuee peele Demes Hejbleg mebieCekeÀe®ee JeeHej ceeefnleer ieesUe keÀjC³eemeeþer
kesÀu³eecegUs ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe meg© Peeueer. mebieCekeÀe®es peeUs (Computer Network)
le³eej keÀjC³eele Deeues Deens. ³eeletve®e Fbìjvesìuee meg©Jeele Peeueer Deens.
DeeHeu³ee osMeele FvHeÀesefmeme, efJeÒees DeeefCe mel³ece ³ee kebÀHev³ee mebieCekeÀ Je ceeefnleer DeeefCe
leb$e%eeve #es$eele DeeIee[erJej Deensle. ³ee kebÀHev³ee yee¿eðeesle Òeef¬eÀ³eeÜejs Òe®eb[ ÒeceeCeele GlHeVe
efceUefJeleele. 2010 meeueer peeieeflekeÀ HeeleUerJej 17 efyeueer³eve [e@uej FlekesÀ GlHeVe efceUeues. Heg{erue
5 JeDee@ìesceesyeeF&ue kebÀHev³ee, HesHmees[Wì, S®e.[er.SHeÀ.meer. meveefmeJekeÀ F. kebÀHev³ee JesyemeeF&ì®ee JeeHej
ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjleele.
J³eeK³ee :
1) DeeefLe&keÀ menkeÀej DeeefCe e fJekeÀeme mebIeìvee (OECD) ’J³eeqkeÌle DeeefCe mebmLeeb®³ee J³eeHeejer
J³eJenejeb®³ee meJe& Òeef¬eÀ³ee ¢keÀÞeeJ³e meeOeveeb®³ee cnCepes®e F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®³ee mene³³eeves
kesÀu³ee peeleele. l³eeuee F& keÀe@ceme& Demes cnCeleele.“munotes.in

Page 83

82
2) ³egjesef He³e ceeefnleer leb$e%eeve HeenCeer (EITO) ’F& keÀe@ceme& cnCepes ìsefyekeÀc³egefvekesÀMeve vesìJeke&À®³ee
mene³³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®eer Hetle&lee kesÀueer peeles. Goe. Jemleg®eer Kejsoer DeeefCe efJe¬eÀer,
J³eJenejeb®³ee jkeÌkeÀcee DeeoekeÀ jCes F.“
6.3 F& keÀe@ceme&®eer JewefMeäîes (FEATURES OF E -COMMERCE)
1) FbìjvesìÜejs ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe.
F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³ecee®ee J³eeHeej keÀ©ve GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es ceeefnleerb®eer
osJeeCeIesJeeCe keÀjlee ³esles. Fbìjv es쮳ee mene³³eeves GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebvee HejmHejebMeer
ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjlee ³eslees. mebieCekeÀeJej ceeefnleer meeþJetve þsJeC³ee®eer megefJeOee GHeueyOe
Demeles. iejpesvegmeej ³ee ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjlee ³esle s.
2) DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej
mebieCekeÀ ns DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Deens. F&uesefkeÌì^keÀ ceeO³ece Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®eer
Hetle&lee keÀjC³eemeeþer mebieCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee peelees. mebieCekeÀeÜejs JesyemeeF&ìmed, F& -cesue, Dee@veueeF&ve,
F. megefJeOee GHeueyOe Deensle. ¬esÀ[erì keÀe[&, [syeerì keÀe[& ®³ee mene³³eeves yeBkeÀeceOeerue Keel³eeJejerue
jkeÀceeb®eer osJeeCeIesJeeCe mebieCekeÀeÜejs keÀjlee ³esles.
3) GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es Òel³e#e mebyebOe
GlHeeok eÀ Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee osCes, ceeue HeeþefJeCes, efJe¬eÀ³eesÊej mesJee osCes,
yeerpekeÀ HeeþefJeCes F. meeþer ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele lej ûeenkeÀ GlHeeokeÀebkeÀ[s ceeefnleer efJe®eejCes,
ceeuee®es vecegves HeenCes, Deeo sMe HeeþefJeCes, efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®eer ceeieCeer keÀjCes, Hewmes Deeoe keÀjCes,
DeefYeÒee³e HeeþefJeCes F. meboYee&le GlHeeokeÀebMeer mebieCekeÀeÜejs mebHeke&À meeOeleele. l³eeefMeJee³e iejpesvegmeej
HejmHejebMeer mebHeke&À keÀjleele.
4) J³eeqkeÌle J e mebmLeebleie&le Òeef¬eÀ³ee
J³eeqkeÌle, J³eeqkeÌle Je mebmLeebMeer DeeefCe mebmLee, mebmLee DeeefCe J³eeqkeÌleMeer mebHeke&À meeOet
MekeÀleele. SkeÀ J³eeqkeÌle DeveskeÀ J³eeqkeÌle Je mebmLeebMeer mebHeke&À keÀª MekeÀles lemes®e mebmLee efkebÀJee
J³eeJemee ef³ekeÀ DeveskeÀ J³eeqkeÌle efkebÀJee mebmLeebMeer mebHeke&À keÀª MekeÀleele. l³eecegUs HejmHejebMeer nesCeeN³ee
mebHekeÀe&ceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer Deens.
5) meelel³eeves ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee
F&ueseqkeÌì^keÀ ceeO³eces GlHeeokeÀ DeeefCe ûe enkeÀebvee 24 leeme meelel³eeves JeeHejlee ³esleele. Goe.
S.ìer.Sced. megefJeOee yeBkesÀmeceesj 24 leeme GHeueyOe Demeles. GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ mebieCekeÀe®ee JeeHej
DeeHeu³ee meesF&vegmeej keÀª MekeÀleele. lemes®e F& keÀe@ceme& megefJeOee GlHeeokeÀ DeeefC e ûeenkeÀebvee meelel³eeves
JeeHejlee ³esles.
6) J³eeHekeÀ ÒeceeCeele J³eJenej
F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®eer J³eeHleer Jee{le ®eeueueer Deens. mLeeefvekeÀ, ÒeeosefMekeÀ, jeä^er³e DeeefCe
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej J³eJenej keÀjlee ³esleele. ceesþs GlHeeok eÀ, ceO³emLe DeeefCe ûeenkeÀmunotes.in

Page 84

83
J³eJenejebmeeþer F& keÀe@ceme&®ee GHe³eesie keÀjleele. l³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eJeneje®eer J³eeHleer efkebÀJee Guee{eue
ceesþer Deens. peeieeflekeÀ HeeleUerJej nesCeeN³ee J³eJenejeb®eer Guee{eue 100 keÀesìer efyeueer³eve [e@u ej
FlekeÀer nesC³ee®eer Meke̳elee Deens.
7) De®etkeÀlee Je iegCeJeÊee
mebieCekeÀeÜejs kesÀues peeCeejs J³eJenej 99.99… De®etkeÀ Demeleele. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ
ns HejmHejebJejerue efJeMJeemeeves ns J³eJenej keÀjleele. l³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eJene jebyeeyele Kee$eer efvecee&Ce
Peeueer Deens.
8) ÒeYeeJeer meb%eeHeve meeOeveeb®ee JeeHej
F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®³ee Hetle&lesmeeþer mebieCekeÀ, Fbìjvesì, JesyemeeF&ì, ìsefueHeÀesve, ìsefueyeBefkebÀie,
ceesyeeF&ue, ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve, ¬esÀ[erì k eÀe[&, [syeerì keÀe[&, S.ìer.Sce. HeleHe$e F. ®ee JeeHej
keÀjleele. ner meJe& ceeO³eces F&ueskeÌì^e@efvekeÀ Deensle. ner meJe& ceeO³eces ieleerceeve Je keÀe³e&#ece Deensle.
GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ ns HejmHejebMeer keÀener #eCeele J³eJenej keÀª MekeÀleele.
9)yengHe³eesieer ceeO³ece
mebieCekeÀe®ee JeeHej DeveskeÀ keÀeceemeeþer kesÀuee peelees.Goe. efJeefJeOe #es$eele mebieCekeÀ ns
GHe³egkeÌle ceeO³ece þjues Deens. Goe. mebieCekeÀe®ee JeeHej Jemlet Je mesJeeb®ee efJeveerce³e keÀjCes, ceeefnleer
ieesUe keÀjCes, ceeefnleer®es efJeMuespeeefnjele keÀjCes, DeY³eeme keÀjCes iesce KesUCes, keÀjceCetkeÀ, ÒeJeemee®es yegefkebÀie, peeieeflekeÀ HeeleUerJej
Ie[CeeN³ee Ieìvee Je Ie[ecees[eRyeeyele %eeve Ò eeHle keÀjCes. mebHeke&À meeOeCes, ceeefnleeruee GÊejs osCes,
mebMeesOeve DenJeeue le³eej keÀjCes, ceeefnleer®³ee DeeOeejs efveCe&³e IesCes DeeefCe Flej efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
keÀeceemeeþer GHe³eesie neslees.
10) meb%eeHevee®es ieefleceeve ceeO³ece
F&ueskeÌì^e@efvekeÀ ceeO³eceeÜejs GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ns HejmHejebMeer keÀener #eCeele mebHeke&À keÀª
MekeÀleele. Goe. SkeÀe osMeeleerue GlHeeokeÀ efkebÀJee ûeenkeÀ ogmeN³ee osMeeleerue ûeenkeÀ DeeefCe GlHeeokeÀebMeer
iejpesvegmeej mebHeke&À meeOeleele. ke Àener #eCeele mebHeke&À nesle Demeu³eecegUs efveCe&³e IesCes DeeefCe J³eJenejebMeer
Hetle&lee keÀjCes mebieCekeÀeÜejs Meke̳e nesles. J³eJemee³eebleie&le DeeefCe J³eJemee³eeyeensle, osMeebleie&le DeeefCe
osMeeyeensj mebHekeÀe&meeþer mebieCekeÀeÜejs meb%eeH evee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
11) meeceeefpekeÀ leb$e%eeve
F& keÀe@ceme& ns meJe& meceepeemeeþer GHe³egkeÌle Demes leb$e%eeve þjues Deens. mebieCekeÀe®es HeÀe³eos
DeveskeÀ Deensle. l³eecegUs mebieCekeÀ ns meceepeemeeþer, meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþe r, DeewÐeesefiekeÀ
efJekeÀemeemeeþer, DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer SkeÀ Jejoeve yeveues Deens. l³eeceO³es mebMeesOeve keÀ©ve efJekeÀefmele
yeoue kesÀues peeleele. efMe#eCe, ÒeefMe#eCe DeeefCe mebMeesOeve F. vee ieleer ÒeeHle Peeueer Deens. ceeveJee®³ee
keÀu³eeCeemeeþer mebieCekeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& þjueer Deens.munotes.in

Page 85

84
6.4 F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es IeìkeÀ (ELEMENT OF E -COMMERCE
TRANSACTIONS)
1) Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer
GlHeeokeÀ GlHeeefole Jemlet efkebÀJee mesJee yeepeejele Dee CeC³eeHetJeea l³eeb®eer mebieCekeÀeÜejs
peeefnjele keÀjleele. ûeenkeÀ DeveskeÀ GlHeeokeÀeb®³ee Jemlet mebieCekeÀeJej Heenleele. l³eebvee l³eeb®³ee
DeeJe[er®eer Jemlet DeeefCe mesJee efveJe[lee ³esles. ûeenkeÀ DeeHeu³ee Hemebleer®³ee Jemleg®ee DeeosMe
GlHeeokeÀebkeÀ[s Dee@veueeF&ve HeeþefJeleele. GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee leeye[leesye Jemleg®ee HegjJeþe IejHees®e
keÀjleele. DeMeeefjleerves mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®eer Hetle&lee peueo ieleerves keÀjCes
Meke̳e nesles. GlHeeokeÀ DeeefC e ûeenkeÀ HeÀejmes Þece ve Ieslee megueYelesves Jemlet efJeefvece³e efkebÀJee Kejsoer
efJe¬eÀer®³ee J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjleele.
2) mebYeeJ³e ûeenkeÀebMeer mebHeke&À
GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ns SkeÀceskeÀebHeemetve otj®³ee DeblejeJej Demeleele. me bieCekeÀeefMeJee³e
l³eebvee HejmHejebMeer mebHeke&À meeOeCes DeMeke̳e Demeles. Hejbleg GlHeeokeÀ mebYeeJ³e ûeenkeÀebMeer mebieCekeÀeÜejs
mebHeke&À keÀª MekeÀleele. l³eebveer GlHeeovee®eer kesÀuesueer peeefnjele DeveskeÀ ûeenkeÀ Heenleele. l³eebvee Jemlet
HemebleHe[u³eeme les leer Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer le³eejer oMe&efJeleele l³eecegUs mebYeeJ³e ûeenkeÀe®es ©Heeblej
ûeenkeÀeceO³es keÀjlee ³esles. GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer efJe¬eÀer JneJeer ³ee GÎsMeeves GlHeeokeÀ DeeHeueer
JesyemeeF&ì keÀ© ve leer Òeefme× keÀjleele. Je l³eeÜejs GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee
osleele. meO³ee iegiegue, ³eent. S.Smed.Sve. F. JesyemeeF&ìmed GHeueyOe Deensle.
3) ûeenkeÀebvee Jemlet Je mesJeeb®es nmleeblejCe
ûeenkeÀeb®ee DeeosMe GlH eeokeÀekeÀ[s Heesn®eC³eeyejesyej GlHeeokeÀ ûeenkeÀeuee Jemlet
Heesn®eefJeC³ee®eer J³eJemLee keÀjlees. l³ee®³ee mebûenCe efJeYeeieeceO³es (keÀeKeev³ee®³ee) efkebÀJee
yeepeejHesþsleerue ceO³emLee®³ee mebûenCee®es efþkeÀeCe Jemlet GHeueyOe Demeu³eeme leer ûee nkeÀebvee leeye[leesye
GHeueyOe keÀ©ve osleele. Dev³eLee GlHeeove J³eJemLee leele[er®eer Demeu³eeme les ûeenkeÀebvee Jemlet le³eej
keÀ©ve osleele efkebÀJee yeepeejeletve GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eecegUs mebieCekeÀeÜejs Kejsoer DeeefCe efJe¬eÀer®es
J³eJenej peueo ieleerves HetCe& keÀjlee ³esleele. GlHeeokeÀebkeÀ[tve ûeenkeÀebkeÀ[s Jemlegb®es nmleeblejCe
leeye[leesye keÀjlee ³esles. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es DeefOekeÀ Deblej Demeues lejer Jemlet nmleeblejCe
Òeef¬eÀ³ee peueo ieleerves HetCe& kesÀue er peeles.
4) mesJee mJeªHee®³ee J³eJenejebvee ®eeuevee
FbìjvesìÜejs ûeenkeÀebvee Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjCes, S.ìer.Sce. Üejs Hewmes keÀe{Ces,
GlHeeokeÀebvee l³eeb®³ee yeBkeÀ Keel³eeJej jkeÌkeÀce pecee keÀjCes, ìsefueHeÀesve®eer yeerues, Jeerpe yeerues DeeefCe keÀj
YejCee keÀjCes, jsuJes®es, yeme®es efJeceevee®es yegefkebÀie keÀjCes, ¬esÀ[erì keÀe[&, [syeerì keÀe[&Üejs Jemlegb®eer
Kejsoer keÀjCes, ÒeJeemeele ¬esÀ[erì keÀe[&Üejs jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀjCes, menue, He³e&ìve F. efþkeÀeCeer jesKe
jkeÌkeÀcemeesyele yeeUieC³ee®eer iejpe veener. l³eeSsJepeer l³eebvee nJ³ee l³ee efþkeÀeCeer DeeefCe Heeefnpes lesJne
S.ìer.Sce.Üejs jkeÌkeÀce GHeueyOe keÀjlee ³esles. ûeenkeÀebvee keÀjceCetkeÀ, Deejesi³e, keÀe³eosefJeûeenkeÀ mebj#eCe, efJec³e e®es J³eJenej keÀjCes, MeemekeÀer³e jkeÌkeÀcee YejCee keÀjCes DeMee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
mesJee ÒeeHle keÀjlee ³esleele.munotes.in

Page 86

85
5) jkeÌkeÀcee Deeoe keÀjCes.
GlHeeokeÀebveer ûeenkeÀebvee Jemlet HeeþefJeu³eeyejesyej ûeenkeÀebvee HewMee®eer J³eJemLee keÀjeJeer uee ieles.
ûeenkeÀeb®³ee yeBkeÀ Keel³eeJej jkeÌkeÀce GHeueyOe Demeu³eeme ûeenkeÀ GlHeeokeÀe®³ee yeBkeÀ Keel³eeJej
DeeHeu³ee yeBkeÀ Keel³eeletve jkeÌkeÀce nmleeblej keÀª MekeÀleele. ceesþîee jkeÌkeÀcee peueo ieleerves keÀceer
Ke®ee&le HeeþefJeCes FbìjvesìÜejs M eke̳e Peeues Deens.
6) efJe¬eÀerJe=×ermeeþer Òe³elve
GlHeeokeÀ GlHeeoveeHetJeea Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee FbìjvesìJejerue peeefnjeleerÜejs
osleele. FbìjvesìJej DeveskeÀ GlHeeokeÀeb®³ee JesyemeeF&ìmed GHeueyOe Demeleele. l³eecegUs ûeen keÀebvee SkeÀe
JesUerDeveskeÀ Jemlegb®es vecegves Hene³euee efceUleele. GlHeeokeÀebveer efJe¬eÀer®³ee keÀesCel³ee ³eespevee peenerj
kesÀu³ee Deensle les l³eebvee mecepeles. l³eecegUs efJe¬eÀer Je=×er peueo ieleerves nesCes Meke̳e nesles. pes GlHeeokeÀ
DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele l³eeb®³ee Jemlegbvee
ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer ³esles.
7) efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee ueeYe
GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee keÀesCel³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee HegjJeþe k eÀjCeej Deensle l³ee les DeeieeJet
peenerj keÀjleele. efJe¬eÀ³eesÊej mesJee DeefOekeÀ DeeefCe ûeenkeÀeb®³ee meesF&vegmeej GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme
ûeenkeÀ Jemlegb®eer JeejbJeej ceeieCeer keÀjleele. Goe. ûeenkeÀebvee Jemlet IejHees®e osCes, GOeejer®eer mee s³e,
nHl³eeves Jemlet Kejsoer®eer mees³e, leebef$ekeÀ meuuee, Jemlet og©mle keÀªve osCes, JemletceO³es efyeIee[ efvecee&Ce
Peeu³eeme l³ee yeouetve osCes, Jemlet meesyele keÀener Jemlet ceesHeÀle osC³ee®es peenerj kesÀu³ eeme leer Jemlet osCes,
Jee@jbìer efkebÀJee ie@jbìervegmeej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes F. efJe¬eÀ³eesÊej mesJee ®eebieu³ee DeeefCe JesUsJej
GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme les ûeenkeÀ l³ee Jemlet Hegvne Hegvne Kejsoer keÀjleele l³eemeeþer Hegvne Hegvne
peeefnjele keÀjC³ee®eer iejpe vemeles.
6.5F& keÀe@ceme&®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (IMPORTANCE &
ADVANTAGES OF E -COMMERCE)
De) F&-keÀe@ceme&®es GlHeeokeÀebvee nesCeejs HeÀe³eos
1) otj®³ee DeblejeJejerue ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees.
GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeleerue Deblej Jee{le ® eeueues Deens. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ
³eeb®³eekeÀ[s mebieCekeÀ GHeueyOe Peeuee Deens. l³eecegUs les HejmHejebMeer mebHeke&À meeOet MekeÀleele. mLeeefvekeÀ
HeeleUerJej J³eeHeej keÀjCeejs J³eeHeejer mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves ÒeeosefMekeÀ, jeä^er³e Deeef Ce Deeblejjeä^er³e
HeeleUerJejerue DeeHeu³ee ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀª MekeÀleele. l³eecegUs l³eebvee F& -keÀe@ceme&Üejs Jemlet Je
mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes Meke̳e Peeues Deens.
2) Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele keÀjlee ³esles.
GlHeeokeÀ mebieCek eÀeJej mJele:®³ee JesyemeeF&ìmed le³eej keÀjleele l³eebvee Jele&ceeveHe$eeÜejs,
otjoMe&veÜejs Òeefme×er osleele. ûeenkeÀ mebieCekeÀeJej ³ee peeefnjeleer Heenleele. l³eecegUs GlHeeokeÀeb®³ee
GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer meefJemlej ceeefnleer ûeenke Àebvee nesles. l³eecegUs GlHeeokeÀebvee
peeefnjeleermeeþer Flej peeefnjele keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener.munotes.in

Page 87

86
3) ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er mecepeleele.
mebieCekeÀeÜejs GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ns melele SkeÀceskeÀeb®³ee mebHekeÀe&le jenleele. GlHee okeÀ
ûeenkeÀebkeÀ[tve Jemleg®es DeefYeÒee³e ceeieefJeleele l³eecegUs l³eebvee ûeenkeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er mecepeleele.
l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[erleerue yeoue mecepeleele l³eevegmeej l³eebvee Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee
³esleele. l³eecegUs G lHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele.
4) GlHeeove Ke®ee&ceO³es ye®ele keÀjlee ³esles.
GlHeeokeÀ, ûeenkeÀebMeer Òel³e#e mebHeke&À meeOetve l³eebvee Òel³e#e efJe¬eÀer keÀjleele. l³eecegUs
ceO³emLeebvee oîeeJ³ee ueeieCe eN³ee keÀefceMeve®³ee Ke®ee&le ye®ele nesles. GlHeeokeÀ mebieCekeÀeÜejs GlHeeefole
Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer ûeenkeÀebvee osleele. peeefnjeleer keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee peeefnjeleermeeþer Flej
ceeO³eceeb®eer efveJe[ keÀjC³ee®eer iejpe vemeles. otj®³ee DeblejjeJejerue ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOetve les
efJe¬eÀerceO³es Jee{ keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee GlHeeovee®³ee ÒeceeCeeceO³es Jee{ keÀjeJeer ueeieles.
GlHeeoveeceO³es Jee{ Peeu³eecegUs l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®³ee DeeefLe& keÀ ye®eleeR®ee ueeYe
Ieslee ³eslees. l³eecegUs l³eebvee efJelejCe Ke®ee&le, efJe¬eÀer Ke®ee&le ye®ele keÀjlee ³esles. l³eeb®³ee GlHeeovee®³ee
SketÀCe Ke®ee&le ye®ele nesles.
5) efJe¬eÀer Je=×er keÀjlee ³esles.
mebieCekeÀeÜejs GlHeeokeÀ jeä^er³e DeeefCe D eeblejjeä^er³e HeeleefUJej ûeenkeÀebMeer mebHeke&À
meeOeleele. veJeerve yeepeejHesþ, mebYeeJ³e ûeenkeÀ, mebHekeÀe&le Jee{ keÀ©ve l³ee®ee HeÀe³eoe efJe¬eÀer
Jee{efJeC³eemeeþer neslees. l³eecegUs ûeenkeÀ Je=×er, yeepeejHesþ efnmmee Jee{efJeCes, efJe¬eÀer Gue e{eue Jee{efJeCes
Meke̳e nesles. efJe¬eÀer®es GefÎÿ meeO³e keÀjlee ³esles. ûeenkeÀebvee DeeJeM³ekeÀ l³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee ueeYe
oslee ³eslees. melele®³ee ûeenkeÀ mebHekeÀeÜejs efJe¬eÀerle Jee{ keÀjCes Meke̳e nesles.
6) mHeOee& keÀjlee ³esles.
jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej mHeOexle ÒeceeCe Jee{ues Deens. DeMeeJesUer GlHeeokeÀ
mebieCekeÀeÜejs ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOetve veJeerve yeepeejHesþsle ÒeJesMe keÀjleele. yeepeejHesþsle efìketÀve
jenleele. mHeOe&keÀeb®³ee GlHeeovee®eer J e efJe¬eÀer ³eespeves®eer ceeefnleer efceUJetve DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee ®eebieu³ee
mesJeeGHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eecegUs l³eebvee mHeOexle efìkeÀeJe Oejlee ³eslees.Goe. Leb[Hes³e efJe¬eÀer
keÀjCeeN³ee efJeosMeer kebÀHev³ee Je yengjeä^er³e kebÀHev³ee F& keÀe@ceme&Üejs mHeOexle efìketÀve Deensle. GlHeeokeÀ
mebieCekeÀeÜejs mHeOe&keÀeb®eer ceeefnleer ieesUe keÀ©ve mHeOexle efìketÀve jenC³ee®ee efveCe&³e Iesleele Je l³eemeeþer®es
[eJeHes®e le³eej keÀjleele.
7) GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ ³eeceO³es ®eebieues mebyebO e efvecee&Ce nesleele.
mebieCekeÀeÜejs GlHeeokeÀ yeepeejHesþsleerue efJeefJeOe IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele
keÀªueeieuee Deens. melele®³ee mebHekeÀe&cegUs l³ee®³ee mebyebOeele Jee{ nesle Deens. l³eecegUs HejmHejebceO³es
Kejsoer DeeefCeefJe¬eÀer®es J³eJenej megueYelesves Heej Hee[Ces Meke̳e Peeues Deens. efJe¬eÀer Je=×ercegUs efJeHeCevee®³ee
FlejÒeef¬eÀ³eebvee ieleer ÒeeHle Peeueer Deens.
8) keÀecee®eer J³eJemLee mJe³eb®eefuele keÀjlee ³esles.
mebieCekeÀeJejerue J³eJenej mJe³eb®eefue le keÀjlee ³esleele. efJeefMeä ûeenkeÀebvee oj ceefnv³eeuee
efkebÀleer Jemlet Je mesJee HeeþJee³e®³ee l³eeb®³eekeÀ[tve jkeÌkeÀcee keÀMee GHeueyOe keÀje³e®³ee ns þjefJelee ³esles.munotes.in

Page 88

87
ojceefnv³eeuee efveef½ele Kejsoer DemeCeeN³ee ûeenkeÀebkeÀ[tve efmLej mJe©He ele ceeefmekeÀ nHlee Jemetue keÀjlee
³eslees. Jemlet GlHeeoveemeeþer meeceûeer Kejsoer keÀjCes, GlHeeovee®eer j®evee le³eej keÀjCes, efve³eespeve
keÀjCes, efJelejCe keÀecee®eer J³eJemLee keÀjCes, efJe¬eÀer efve³eespeve keÀjCes, ûeenkeÀ mebHeke&À meeOeCes, ûeenkeÀeb®es
DeefYeÒee³e ÒeeHle keÀjCes F. keÀeces mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves Meke̳e nesleele.
9) GlHeeoveeuee ®eeuevee efceUles.
F& keÀe@ceme&cegUs efJelejCeeuee ®eeuevee efceUles. GlHeeokeÀ GlHeeefole Jemlet ûeenkeÀebvee leeye[leesye
osT MekeÀleele. l ³eecegUs GlHeeove DeeefCe efJeHeCeve keÀe³ee&uee ®eeuevee efceUles. l³eecegUs GlHeeefole ceeuee®es
mebûenCe DeefOekeÀ keÀeueeJeOeermeeþer keÀjeJes ueeiele veener. Jemleg®eer efJe¬eÀer Peeu³eyejesyej jkeÌkeÀce efceUles
l³eecegUs Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀ eueeJeOeer keÀceer ³eslees. keÀpeeT jkeÌkeÀcee Je J³eepe oj ³eeceO³es ye®ele
keÀjlee ³esles.
ye) F& keÀe@ceme&®es ceO³emLe J³eeHeeN³eebvee nesCeejs HeÀe³eos :
F& keÀe@ceme&®es He×leerceO³es ceO³emLeeb®eer mebK³ee keÀceer Demeueer lejer ceO³emLe cnCetve ke Àece
keÀjCeeN³ee J³eeHeeN³eebvee Heg{erue HeÀe³eos nesleele.
1) Jemleg®es efJelejCe keÀjCes megueYe peeles.
Jemlet efJelejCee®es keÀece F& keÀe@ceme& ÒeCeeueerceO³es megueYe Je meesHes nesles. efJelejCee®eer meJe&
J³eJemLee GlHeeokeÀ keÀjleele. l³eecegUs efJelejCeemeeþer ceO³emLeebvee HeÀejmes Òe³elve keÀjeJes ueeiele
veenerle. GlHeeokeÀ ceO³emLe J³eeHeeN³ee®³ee yeepeejHesþsle Jemlet mebûenCee®eer mees³e keÀjleele. lesLetve Heg{s
ûeenkeÀebHe³e¥le Jemlet Heesn®eefJeC³ee®es keÀece ceO³emLe keÀjleele.
2) efJe¬eÀermeeþer HeÀejmes Òe³elve keÀjeJes ueeiele veener.
Jemlet Je mesJeeb®eer meefJemlej ceeefnleer GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee osleele. GlHeeokeÀ DeeHeu³ee
JesyemeeF&ìmed le³eej keÀ©ve peeefnjeleer Òemeeefjle keÀjleele. l³eecegUs peeefnjeleermeeþer Flej ceeO³ec es efkebÀJee
Flej Òe³elve keÀjeJes ueeiele veenerle. ceO³emLeebvee peeefnjeleerJej Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener.
peeefnjeleermeeþer ³esCeeje meJe& Ke®e& GlHeeokeÀ keÀjleele.
3) ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeiele veener.
efJelejCeemeeþer nesCeeje meJe& Ke®e& Goe. peeefnjele, JeenletkeÀ, mebûenCe, ûeenkeÀebMeer mebHeke&À
meeOeCes F. GlHeeokeÀ keÀjleele. l³eecegUs ceO³emLeebvee ne Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener. l³eecegUs
GlHeeokeÀebÒeceeCes l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue i egbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeiele veener. l³eecegUs l³eebvee
J³eJemee³eeceO³es Ke®e& ³esle veener. l³eebvee efceUCeejs keÀefceMeve ns l³eeb®es efveJJeU GlHeVe Demeles.
4) efveef½ele GlHeVe efceUles.
GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeceO³es Deblej Demeu³eeme GlHeeokeÀ efJelejCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ
efleleke̳ee ceO³emLeeb®eer vesceCetkeÀ keÀjleele. l³eebvee efJeefMeä ojeves keÀefceMeve efveef½ele kesÀues peeles. l³eecegUs
l³eebvee efJelejCe keÀe³ee&®ee ceesyeouee cnCetve efveef½ele GlHeVee®eer Kee$eer efceUles . GlHeeokeÀebveer efJe¬eÀermeeþer
efJeMesceesþîee ÒeceeCeele efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer melele Òe³elve keÀjleele.munotes.in

Page 89

88
5) ceO³emLe, GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀeb® ³ee mebHekeÀe&le jenleele.
F& keÀe@ceme&®³ee mene³³eeves ceO³emLe DeeHeues GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeMeer mebHeke&À
meeOeleele l³eecegUs l³eebvee efJelejCee®eer J³eJemLee keÀjCes megueYe peeles. l³eeb®ee ûeenkeÀebMeer Òel³e#e mebyebOe
³eslees. les l³eeb®es DeefYeÒee³e Je DeeJe[erefveJe[er GlHeeokeÀebvee keÀUefJeleele. GlHeeokeÀ l³eevegmeej GlHeeove
keÀjleele. efJe¬eÀerceO³es Jee{ nesles l³eecegUs ceO³emLeeb®³ee keÀefceMeveceO³es Jee{ nesles. ceO³emLeeb®es GlHeeokeÀ
DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeMeer ®eeie ues mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele.
keÀ) F& keÀe@ceme&®es ûeenkeÀebvee nesCeejs HeÀe³eos.
1) JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ®eer ye®ele nesles.
ûeenkeÀebvee Fbìjves쮳ee mene³³eeves GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer Iejyemeu³ee ÒeeHle
nesles.GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee Jemlet Je mesJee IejHees®e osleele. Jemlet Kejsoermeeþer ûeenkeÀebvee yeepeejele peeJes
ueeiele veener efkebÀJee efJeMesDeeefCe Hewmee F. IeìkeÀele ye®e le nesles.
2) Jemlet Je mesJeeb®eer meefJemlej ceeefnleer GHeueyOe nesles.
ûeenkeÀebvee DeeHeu³ee mebieCekeÀeJej Fbìjves쮳ee mene³³eeves GlHeeokeÀeb®³ee efJeefJeOe JesyemeeF&ìmed
GHeueyOe nesleele. l³eeÜejs l³eebvee efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer ceeef nleer efceUles. F¥ìjvesìJej Jemlet Heenlee
³esleele. Òeel³eeq#ekesÀ Hene³euee efceUleele. l³eecegUs ûeenkeÀebvee Jemlegb®ee Deboepe ³eslees. JemlegefJeDeeJeM³ekeÀ ceeefnleer GHeueyOe Peeu³eecegUs ûeenkeÀebvee Jemlet Kejsoer keÀjCes meesF&®es nesles.
3) Jemleg®eer efveJe[ keÀjCes meesF&®es peeles.
GlHeeokeÀeb®³ee efJeefJeOe JesyemeeF&ìmedJej ûeenkeÀebvee SkeÀe®e Jemleg®es DeveskeÀ vecegves Hene³euee
efceUleele. l³eebvee Jemlegb®es He³ee&³e GHeueyOe Demeleele. ûeenkeÀebvee F& keÀe@ceme&cegUs Jemlet Ke jsoer®es mJeeleb$³e
efceUles. l³eebvee DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[erme JeeJe jenlees l³eecegUs les DeeHeu³ee Hemebleer®eer Jemlet Kejsoer
keÀªMekeÀleele. SkeÀe®e Jemleg®es efJeefJeOe vecegves GHeueyOe Peeu³eecegUs ûeenkeÀebvee Jemlegb®eer leguevee keÀjlee
³esles.De®etkeÀ efveJe[, ³eesi³e iegCeJeÊee, JeepeJeer efkebÀcele ³eecegUs ûeenkeÀeb®³ee meceeOeeveele Jee{ nesles.
4) ®eebieu³ee opee&®eer Jemlet Kejsoer keÀjlee ³esles.
ûeenkeÀebvee GlHeeokeÀeb®³ee JesyemeeF&ìmedJej efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet Hene³eu ee efceUleele.
l³eeb®eer iegCeJeÊee, iegCeJewefMeäîes mecepeleele Jemleg®eer efkebÀcele Je efJe¬eÀ³eesÊej mesJee mecepeleele. ûeenkeÀ
keÀesCel³ee Jemlet Kejsoer keÀjCes DeefOekeÀ HeÀe³eoîee®es Deens ns þjefJeleele. l³eecegUs l³eebvee ®eebieu³ee
opee&®eer J emletJeepeJeer efkebÀceleeruee Kejsoer keÀjCes Meke̳e nesles.
5) efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®ee ueeYe Ieslee ³eslees.
GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee p³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee oîeeJe³ee®³ee þjefJeleele l³ee ûeenkeÀebvee
peeefnjeleerÜejs efkebÀJee Jemlet Heenleevee m ecepeleele. keÀesCel³ee GlHeeokeÀe®³ee Jemlet ®eebieu³ee Deensle Je
GlHeeokeÀ efJeMesDeefOekeÀ Hemeble keÀjleele. Goe. Jemlet IejHees®e efceUCes, GOeejer®eer mees³e, nHl³eeves Jemlet Kejsoer®eer mees³e,
efkebÀcele metì ceesHeÀle Je yeef#eme ³eespevee, ûeenkeÀ ceeie&oMe&ve, ûeenkeÀ efMe#eCe, Jemlet og©mleer, Jee@jbìer Je
ie@jbìer, leebef$ekeÀ meuuee, Jemleg®eer mLeeHevee keÀ©ve osCes, Òeel³eeq#ekeÀ keÀjve oeKeefJeCes. ûeenkeÀ mebHeke&À,munotes.in

Page 90

89
ûeenkeÀeb®³ee le¬eÀejer efJe®eejele IesCes, Jemlet Hejle IesCes, Jemlet yeouetve osCes F. ®ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJeebceO³es
meceeJesMe kesÀuee peelees.
6) GlHeeokeÀ Je ceO³emLeeb®³ee mebHekeÀe&le jenlee ³esles.
Jemlet Kejsoer kesÀu³eeJej GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ efkebÀJee ceO³emLe DeeefCe ûeenkeÀ ³eeleerue mebyebOe
mebHegÿele ³esle veener. ûeenkeÀebvee Jemlegyeeyele keÀener MebkeÀe ³esle Demesue, keÀener ceeefnleer nJeer Demeu³eeme
GlHeeokeÀebMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees. pemes keÀe r, Jeejbìer keÀeueeJeOeerceO³es JemlegceO³es keÀener efyeIee[
efvecee&Ce Peeu³eeme ûeenkeÀ GlHeeokeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele, GlHeeokeÀ l³eebvee Jeejbìer keÀeueeJeOeerceO³es
Jemleg®eer og©mleer ceesHeÀle keÀ©ve osleele. yeepeejele veJeerve Jemlet Deeu³e eme ûeenkeÀ GlHeeokeÀebkeÀ[tve
l³eeyeeyele®eer ceeefnleer Iesleele. ceO³emLe J³eeHeejer ûeenkeÀeb®³ee meeefveO³eele Demeleele. DeMeeJesUer ûeenkeÀ
ÒeLece ceO³emLe J³eeHeeN³eebMeer mebHeke&À meeOeleele. DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[er Je l³eeceO³es Peeuesues ye oue
ceO³emLeebÜejs GlHeeokeÀebvee keÀUefJeleele. l³eecegUs l³eebvee mebHekeÀe&Üejs DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[eR®eer Hetle&lee
keÀjlee ³esles. ûeenkeÀebvee DeeHeu³ee DeeJe[er®³ee Jemlet meelel³eeves Kejsoer keÀjleevee GlHeeokeÀ DeeefCe
ceO³emLeebMeer mebHeke &À þsJeeJee ueeielees. l³eecegUs ûeenkeÀeb®es GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeyejesyej ®eebieues
mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjlee ³esleele.
6.6 F& keÀe@ceme&®es leesìs DeeefCe ce³ee&oe (DISADVANTAGES OR
LIMITATIONS OF E -COMMERCE)
1) F& keÀe@ceme&yeeyele û eenkeÀeb®es De%eeve Deens.
ûeeceerCe Yeeieele mee#ejlee ÒeceeCe keÀceer Deens. mebieCekeÀ GHeueyOe Demetvener mebieCekeÀ
mee#ejles®es ÒeceeCe HeÀej keÀceer Deens. l³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eJenej keÀje³euee ³esLeerue ûeenkeÀ le³eej
vemeleele. mebieCekeÀ, Fbìjvesì, JesyemeeF&ìmed, ¬esÀ[erì keÀe[&, [syeerì keÀe[& F. megefJeOee yeN³ee®e
ûeenkeÀebvee DeÐeeHe ceeefnleer veenerle. l³eeyeeyele®e l³eeb®es De%eeve Deens. lemes®e ³ee megefJeOee les mecepeeJetve
Iesle veenerle. osMeeleerue kesÀJeU 21… ueeskeÀ ¬esÀ[erì keÀe[&®ee JeeHej keÀjleele. ûeenkeÀebvee ³ee
J³eJenejeb®eer ceeefnleer efkebÀJee Hegjsmes %eeve Demeu³eeefMeJee³e F& keÀe@ceme& J³eJenejebvee ®eeuevee efceUveej veener.
2) ûeenkeÀebvee yeepeejele peeTve Kejsoer®eer mebOeer efceUle veener.
Yeejleeleerue û eenkeÀebvee yeepeejele peeTve Kejsoer keÀjCes DeefOekeÀ DeeJe[les. yeepeejHesþsle
efHeÀjCes, efce$e DeeefCe veelesJeeF&keÀebvee YesìCes, Jemlet®eer ceeefnleer efceUefJeCes, Jemleg®es vecegves HeenCes,
efJe¬esÀl³eebkeÀ[tve ceeefnleer ieesUe keÀjCes, F. F& k eÀe@ceme&cegUs l³eeb®³ee ³ee DeeJe[erefveJe[erJej yebOeves ³esleele.
l³eecegUs les veejepe nesleele. meO³ee ûeenkeÀ cee@umeceOetve Kejsoer keÀjCes Hemeble keÀjleele. yeepeejele
peeTve Kejsoer kesÀu³eecegUs l³eebvee efJeefJeOe IeìkeÀeb®es %eeve ÒeeHle nesle s.
3) Keef®e&keÀ leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees.
meJe&meeceev³e ûeenkeÀebvee mebieCekeÀ Kejsoer keÀjCes Meke̳e veener, mebieCekeÀ, Fbìjvesì,
JesyemeeF&ìmed, ¬esÀìerì keÀe[& F. meJe& yeeyeer Keef®e&keÀ Deensle. l³eecegUs F& keÀe@ceme&®es J³eJ enej ueneve
J³eeJemeeef³ekeÀebvee DeeefLe&keÀ¢äîee HejJe[le veenerle. F&ueskeÌì^e@efvekeÀ mesJee HegjefJeCeeN³ee kebÀHev³ee mesJee keÀj
DeekeÀejleele.munotes.in

Page 91

90
4) GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ SkeÀceskeÀebvee Òel³e#e Yesìle veenerle.
F& keÀe@ceme&®es J³eJenej GlHeeoke À DeeefCe ûeenkeÀ Iejyemeu³ee keÀjleele. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ
³eeceOeerue Deblej DeefOekeÀ Demeu³eecegUs l³eeb®ee SkeÀceskeÀebvee Òel³e#e YesìC³ee®ee nslet meeO³e nesle veenerle.
l³eecegUs SkeÀceskeÀeb®³ee DeeJe[erefveJe[er mebieCekeÀeÜejs meceepeeJet ve Iesleu³ee peeleele. GlHeeokeÀ DeeefCe
ûeenkeÀ ³eeb®eer HejmHejebMeer megmebJeeo ve Peeu³eecegUs l³eebvee l³eeb®eer Hetle&lee keÀjC³eeceO³es De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele.
5) Jemleg®³ee iegCeJeÊes®eer Kee$eer oslee ³esle veener.
GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee J emlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer JesyemeeF&ìmedJej GHeueyOe keÀ©ve osleele.
GleHeeokeÀ ûeenkeÀebvee Jemleg®eer Òeel³eeq#ekesÀ JesyemeeF&ìmedJej oeKeefJeleele. JesyemeeF&ìmedJej efomeCeejer Jemlet
Je Òel³e#e Jemlet ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demelees. ûeenkeÀebv ee Jemlet oeKeefJeu³eeÒeceeCes iegCeJeÊes®eer Jemlet efceUle
veener. l³eecegUs ûeenkeÀ veejepe nesleele. GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee iegCeJeÊes®eer Kee$eer osle veenerle. l³ee®ee
HeefjCeece ûeenkeÀ l³ee Jemlegb®eer Hegvne Hegvne Kejsoer keÀjle veenerle. DeMee Ò ekeÀejs F& keÀe@ceme& J³eJenejeceO³es
ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
6) efJeefMeä keÀewMeu³ee®eer iejpe Demeles.
mebieCekeÀ efMe#eCe, ÒeefMe#eCe DeeefCe F& keÀe@ceme&®³ee Òeef¬eÀ³ee neleeUC³eemeeþer efJeefMeä
ÒekeÀej®³ee keÀewMeu³ee®eer iejpe Demeles. ns keÀewMeu³e DeefMe#eerle DeeefCe DeuHeefMe#eerle ûeenkeÀebkeÀ[s vemeles
l³eecegUs l³eeb®ee F& keÀe@ceme& J³eJenejeceO³es menYeeie nesle veener. megefMe#eerle ûeenkeÀebkeÀ[s mebieCekeÀ,
ceesyeeF&ue megefJeOee GHeueyOe Demetvener les mebieCekeÀ ÒeefMe#eCe, F& keÀe@ceme& J³eJenej neleeUCes ³eekeÀ[s ogue&#e
keÀjleele.
7) leebef$ekeÀ De[®eCeer ³esleele.
mebieCekeÀeceO³es efyeIee[ efvecee&Ce nesCes, Jeerpe GHeueyOe ve nesCes, ÒeefMe#eerle keÀce&®eeN³eeb®ee
DeYeeJe, Fbìjvesì GHeueyOe v e nesCes, mebHekeÀeceO³es leebef$ekeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesCes, meJn&j [eTve
nesCes,efJe8) yeesieme ceeefnleer GHeueyOe ke˩ve efoueer peeles.
jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej ceesþîee ÒeceeCeele mHeOee& Demeu³eecegUs GlHeeokeÀ l³eeb®³ee
JesyemeeF&ìdmeJej yeesieme ceeefnleer Òeefme× keÀjleele. ner ceeefnleer DeeefCe Òel³e#e Jemlet ³eeceO³es leHeÀeJele
Demeles. l³eecegUs ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJe CetkeÀ nesles. efJe¬eÀer Jee{Jetve DeefOekeÀ veHeÀe efceUeJee ³eemeeþer GlHeeokeÀ
Je ceO³emLe efJe¬esÀles efoMeeYetue keÀjCeejer ceeefnleer Òeefme× keÀjleele.
9) ¬esÀef[ì keÀe[& ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
ûeenkeÀ Jemlet Kejsoer kesÀu³eeveblej H ewmes HeeþefJeC³eemeeþer ¬esÀ[erì keÀe[&®ee JeeHej keÀjleele.
¬esÀ[erì keÀe[& ieneU Peeu³eeme efkebÀJee Flej J³eeeqkeÌlebvee l³ee®ee vebyej mecepeu³eeme yeBkeÀ Keel³eeleerue
jkeÌkeÀce ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMee ÒekeÀejs ceesþîee jkeÌkeÀcee ieneU Peeu³ee®eer GoenjCes
Deensle. ³eeyeeyele yeBkeÀekeÀ[s le¬eÀej kesÀu³eeveblej meceeOeevekeÀejkeÀ GÊejs efoueer peele veenerle.munotes.in

Page 92

91
10) v³ee³eeue³eele oeo ceeielee ³esle veener.
F& keÀe@ceme& J³eJenejeceO³es ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme v³ee³ee ue³eele oeo ceeieCeermeeþer
Depe&keÀjlee ³eslees. Hejbleg FbìjvesìJejerue J³eJenej ns cetU keÀeieoHe$e cnCetve v³ee³eeue³eele ûee¿e Oejues
peeleveenerle. l³eecegUs ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesles.
6.7 meejebMe
meO³ee®es ³egie ns mebieCekeÀe®es ³egie Deens. mebieCekeÀeÜejs jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e
HeeleefUJej ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees. l³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eeHeej efJekeÀefmele Peeuee Deens.
efJekeÀefmele osMeele F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. DeeHeu³ee uee ³ee J³eJenejebceO³es efJekeÀeme
keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ mebieCekeÀ, Fbìjvesì, ceesyeeF&ue JeeHejleele
l³eecegUs YeefJe<³eele F& keÀe@ceme& J³eJenejebvee ®eebieues YeefJeleJ³e Deens. S.ìer.Sced. [syeerì keÀe[&, ¬esÀ[erì
keÀe[& ³eeÜejs HewMee®ee efJeveerce³e megueYe Peeuee Deens.
6.8 mJeeO³ee³e
1.F& keÀe@ceme& cnCepes keÀe³e? F& keÀe@ceme&®eew JewefMeäîes meebiee.
2.F& keÀe@ceme& cnCepes keÀe³e? DeeOegefvekeÀ J³eeHeejeleerue F& keÀe@ceme&®es cenÊJe DeeefCe H eÀe³eos mHeä keÀje.
3.F& keÀe@ceme&®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe meebiee.
4.F& keÀe@ceme&ceOeerue J³eJeneje®³ee IeìkeÀeb®ee Dee{eJee I³ee.
5.ìerHee efuene.
De) F& keÀe@ceme&
ye) F& keÀeceme&ceOeerue mebyebefOele IeìkeÀ
keÀ) F& keÀe@ceme&®es GlHeeo keÀebvee nesCeejs HeÀe³eos meebiee.
munotes.in

Page 93

92
IeìkeÀ-7
F& keÀe@ceme&®es ÒekeÀej
(TYPE OF E -COMMERCE)
IeìkeÀ j®evee
7.0 GefÎäs -
7.1 ÒemleeJevee
7.2 F& keÀe@ceme&®es ÒekeÀej
7.3 yeer2 meer ÒekeÀej®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleke=Àleer
7.4 meejebMe
7.5 ÒeMve
7.0 GefÎäs (OBJECTIVES)
1) F& keÀe@ceme&®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
2) F& keÀe@ceme&®³ee ÒekeÀejeb®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs ³eeyeeyele ceeefnleer ÒeeHle keÀjCes
3) yeer 2 meer ÒekeÀeje®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleke=À leeRyeeyele %eeve mebHeeove keÀjCes.
4) F& keÀe@ceme&®³ee ÒekeÀejeb®ee J³eeJeneefjkeÀ ¢efäkeÀesve efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
7.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
F& keÀe@ceme& ns F&ueskeÌì^e@efvekeÌme ceeO³eceeÜejs kesÀues peeles. F& keÀe@ceme&®ee Jee Hej Jee{u³eecegUs l³ee®es
veJeerve Je DeeOegefvekeÀ ÒekeÀej yeepeejele GHeueyOe Peeues Deensle. ûeenkeÀ l³eeHewkeÀer l³eebvee meesF&®ee
Demeuesuee ÒekeÀej GHe³eesieele DeeCele Deensle. Goe. yeer. Fbì^evesì, yeer 2 yeer, yeer 2 meer, meer 2 yeer, meer
2 meer, meer 2 peer F. yeer 2 meer ³ee ÒekeÀeje®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleke=Àleer GHeueyOe Deens. F. mesJeeb®ee
DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeY³eeme keÀjCeej Deensle. ³ee megefJeOescegUs J³eeqkeÌle Je mebmLee HeeleUerJej JesU,
Þece DeeefCe Hewmee F. ceO³es ye ®ele Peeueer Deens. ceeefnleer leb$e%eeve efJekeÀefmele nesTve l³ee®ee ueeYe
J³eeJemeeef³ekeÀebvee Peeuee Deens. GlHeeokeÀ, ceO³emLe DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®³eeceOeerue HejmHej mebHekeÀe&Jej®e
J³eeHeej GÐeesie DeeefCe J³eJemee³ee®es YeefJeleJ³e DeJeuebyetve D eens.munotes.in

Page 94

93
7.2 F& keÀe@ceme&®es ÒekeÀej (TYPES OF E -COMMERCE)
F& keÀe@ceme& J³eJenejebceO³es Jee{ nesle Deens. ns DeeHeCe F& keÀe@ceme&®³ee Jele&ceeve efmLeleerÜejs
DeY³eemeues Deens. efJekeÀefmele osMeeceO³es F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es ÒeceeCe 25… Flekes À Deens. efJekeÀmeveMeerue
osMeele les 10… FlekesÀ Deens lej DeefJekeÀefmele efkebÀJee ceeieemeuesu³ee osMeele ns ÒeceeCe 5… FlekesÀ Deens.
³ee®ee DeLe& peeieeflekeÀ HeeleUerJej F& keÀe@ceme& J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesle Deens ner
meceeOeevee®eer yeeye Deens. osMeeleerue Menjer DeeefCe ûeeceerCe YeeieeceO³es Fbìjvesì JeeHejCeeN³ee ueeskeÀeb®es
ÒeceeCe 25… FlekesÀ Deens. ³ee®ee DeLe& Deelee F&ueskeÌì^e@efvekeÌme ceeO³eceeb®ee JeeHej Jee{le ®eeueuee Deens. F&
keÀe@ceme&®es cenÊJe ueeskeÀebve e mecepeues Deens l³ee®es HeÀe³eos meg×e DeefOekeÀ Deensle. F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®eer
mebK³ee Jee{ueer Deens l³eeÒeceeCes F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®³ee ÒekeÀejeceO³es Peeuesueer Jee{ ³eeyeeyele DeeHeCe
DeY³eeme keÀjCeej Deenesle les ÒekeÀej Heg{erueÒecee Ces.
7.2.1 yeer Fbìd^evesì (B-Intranet) :
J³eJemee³eebHe³e¥le J³eeqkeÌle DeeefCe mebmLee SkeÀceskeÀebMeer meHeke&À meeOeC³eemeeþer mebieCekeÀe®ee JeeHej
keÀjleele. lemes®e J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe efJeYeeieebvee HejmHej mebHeke&À keÀjC³eemeeþer mebieC ekeÀ ÒeCeeueer®ee
JeeHejkeÀjlee ³eslees. F& -cesueÜejs SkeÀ efJeYeeie ogmeN³ee efJeYeeieeMeer mebHeke&À meeOetve ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe
keÀjle Demeleele. lemes®e efJeYeeie ÒecegKe J³eJemLeeHekeÀebmeer mebHeke&À meeOeleele efkebÀJee J³eJemLeeHekeÀ efJeYeeie
ÒecegKeebMeer mebHeke&À meeOetve keÀecee®eer ceeefnleer osleele lej efJeYeeie ÒecegKe Òel³eskeÀ efoJeMeer J³eJemLeeHekeÀebvee
DeeHeu³ee keÀecee®ee DenJeeue keÀUefJeleele. l³eecegUs J³eJemLeeHekeÀebvee GÐeesieeleerue meJe& efJeYeeie, l³eeb®eer
keÀeces³eeyeeyele®eer ceeefnleer cegK³e mebieCekeÀeJej mecepeles. J³eJemee³eeleerue meJe& mebieCekeÀ SkeÀceskeÀebvee
pees[uesues Demeleele l³eecegUs J³eJemee³eeleerue J³eeqkeÌle DeeefCe efJeYeeieebvee HejmHejebMeer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes
meesF&®es peeles.
yeer Fbì^evesì®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos (Importance & Advantages of
‘B’Intranet)
1) J³eJemee³eeleerue J³eeeqkeÌlebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees.
ceesþîee J³eJemee³eeceO³es DeveskeÀ J³eeqkeÌle keÀece keÀjle Demeleele. Òel³eskeÀ efJeYeeie ne
mebieCekeÀe Üejspees[uee peelees. l³ee efJeYeeieeleerue SkeÀ J³eeqkeÌle ogmeN³ee efJeYeeieeleerue J³eeqkeÌleMeer
FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOet MekeÀles. l³eecegUs J³eeqkeÌle Debleie&le meb%eeHeve keÀjCes megueYe peeles.
2) efJeYeeieebleie&le mebHeke&À meeOelee ³esle es.
ceesþîee J³eJemee³eeceO³es keÀecee®³ee meesF&meeþer mJeleb$e efJeYeeie le³eej kesÀues peeleele. ³ee
efJeYeeieeleerue J³eeqkeÌle ogmeN³ee efJeYeeieeleerue J³eeeqkeÌlebMeer keÀecee®³ee meboYee&le mebHeke&À meeOeleele. l³eecegUs
oesveefJeYeeieeceO³es Hej mHej mecevJe³e meeOeC³eemeeþer yeer Fbì^evesì GHe³eesiee®es þjles.
3) J³eJemLeeHekeÀebvee efveCe&³e IesCes meesF&®es peeles.
yeer Fbì^eves쮳ee mene³³eeves J³eJemLeeHekeÀ efJeYeeie ÒecegKeebvee keÀecee®es mJe©He mecepeeJetve
osleele. efJeYeeie ÒecegKe J³e JemLeeHekeÀebvee keÀecee®ee DenJeeue keÀUefJeleele. efJeefJeOe efJeYeeieeb®³ee keÀecee®ee
DenJeeue SkeÀ$e keÀ©ve l³eebvee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef¬eÀ³eebyeeyele cenÊJee®es efveCe&³e Ieslee ³esleele.munotes.in

Page 95

94
4) MeeKee keÀe³ee&ue³eebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees.
peeiesDeYeeJeer J³eJemee³ee®es keÀener efJeYeeie efkebÀJee MeeKee SkeÀceskeÀebHeemetve otj®³ee DeblejeJej
Demeleele DeMeeJesUer l³eebvee HejmHejebMeer mebHeke&À meeOeC³eemeeþer yeer Fbì^evesì®ee JeeHej keÀjlee³eslees. Goe.
SkeÀe J³eJemee³ee®ee GlHeeove efJeY eeie ûeeceerCe Yeeieele Demelees, ogmeN³ee efþkeÀeCeer mebûenCe efJeYeeie Demelees
lej MenjeceO³es efJeHeCeve efJeYeeie keÀe³e&jle Demelees. ns meJe& efJeYeeie efkebÀJee MeeKee, mebieCekeÀeÜejs
SkeÀceskeÀebvee pees[u³ee peeleele. cegK³e keÀe³ee&ue³eeuee ef JeYeeie Je HejmHejebMeer mebHeke&À keÀ©ve ceeefnleer ieesUe
keÀjlee ³esles.
5) JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ®eer ye®ele keÀjlee ³esles.
J³eeqkeÌle, efJeYeeie DeeefCe MeeKee keÀe³ee&ue³es F. vee Òel³e#e mebHeke&À meeOeleevee JesU ueeielees Hejbleg
yeer Fbì jvesìÜejs peueo ieleerves mebHeke&À keÀjleele l³eecegUs l³eeb®ee JesU Jee®elees, ceeefnleer ieesUe
keÀjC³eemeeþer l³eebvee Òel³eskeÀ efJeYeeie efkebÀJee MeeKesle peeJes ueeiele veener. l³eecegUs l³eeb®³ee Þeceele ye®ele
nesles DeeefCe ner mebHeke&À Òeef¬eÀ ³ee keÀceer Ke®ee&le nesles. mebieCekeÀ SkeÀceskeÀebvee pees[tve l³eeÜejs keÀe³ecemJeªHeer
mebHeke&À keÀjlee ³eslees.
6) ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjlee ³esles.
J³eJemee³eeleerue efJeYeeie DeeefCe MeeKee yeer FbìjvesìÜejs SkeÀceskeÀebvee pees[ues p eeleele. l³eecegUs
l³eebvee HejmHejebceO³es ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes meesF&®es peeles mebieCekeÀeJej ceeefnleer meeþefJeC³ee®eer
mees³eDemeu³eecegUs iejpesvegmeej ceeefnleer®ee JeeHej keÀjlee ³eslees Je ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esle s.
yeer Fbì^evesì®es leesìs DeeefCe ce³ee&oe (Disadvantages or Limitations of B -
Intranet) -
1) ce³ee&efole mJe©Hee®ee mebHeke&À keÀjlee ³eslees.
yeer Fbì^evesì mebieCekeÀ keÀe³e&ÒeCeeueer ner J³eJemee³eeHegjleer ce³ee&efole Deens. ueneve
J³eeJemeeef³ekeÀe bveener keÀe³e&ÒeCeeueer GHe³egkeÌle Deens. J³eJemee³eeyeensjerue mebmLeebMeer mebHeke&À meeOeC³eemeeþer
³ee keÀe³e&ÒeCeeueer®ee GHe³eesie keÀjlee ³esle veener.
2) kesÀJeU ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀjlee ³esles.
yeer FbìjvesìÜejs J³eJemee³eebleie &le ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀjlee ³esles Hejbleg keÀecee®³ee
meboYee&le J³eeqkeÌle efkebÀJee efJeYeeieebMeer Òel³e#e mebHeke&À meeOeeJee ueeielees.
7.2.2 yeer 2 yeer (B 2 B -Business to Business)
SkeÀe J³eeHeejer efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ ogme N³ee J³eeHeeN³eeMeer efkebÀJee J³eJemeeef³ekeÀebMeer mebieCekeÀeÜejs
cnCepes®e FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOeleele. Goe. GlHeeokeÀ oueeue efkebÀJee keÀefceMeve SpebìMeer, oueeue
IeeTkeÀ J³eeHeeN³eebyejesyej, IeeTkeÀ J³eeHeejer efkeÀjkeÀesU J³eeHeeN³eeyejesye j F. ns meJe& J³eeJemeeef³ekeÀ
Deensle. mLeeefvekeÀ yeepeejHesþsleerue J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeeosefMekeÀ yeepeejHesþsleerue J³eeJemeeef³ekeÀebyejesyej,
ÒeeosefMekeÀ yeepeejHesþsleerue J³eeJemeeef³ekeÀ jeä^er³e yeepeejHesþsleerue J³eeJemeeef³ekeÀebyejesyej Deee fCe jeä^er³e
yeepeejHesþsleerue J³eeJemeeef³ekeÀ Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue J³eeJemeeef³ekeÀebyejesyej efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ
mebmLeebyejesyej mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves mebHeke&À meeOeleele. lemes®e Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsleerue
J³eeJemeeef ³ekeÀ jeä^er³e, ÒeeosefMekeÀ DeeefCe mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue J³eJemeeef³ekeÀebMeer J³eeHeeje®³eemunotes.in

Page 96

95
efveefceÊeeves mebieCekeÀeÜejs mebHeke&À meeOeleele. osMeeleerue J³eJemeeef³ekeÀeb®eer mebK³ee J³eeHekeÀ Demeu³eecegUs yeer
ìt yeer F& keÀe@ceme& J³eJeneje b®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueues Deens. je<ì^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleefUJej F&
keÀe@ceme& Je=×ermeeþer yeer ìt yeer J³eJenejeb®eer Jee{leer mebK³ee ner Deens. J³eeJemeeef³ekeÀeb®es peeUs F& keÀe@ceme&cegUs
le³eej Peeues Deens.
yeer ìt yeer J³eJeneje b®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos -
1) J³eeJemeeef³ekeÀebceO³es HejmHej mebHeke&À meeOelee ³eslees.
yeer ìt yeer. F& keÀe@ceme& J³eJenej ns J³eeHeejer Je J³eeJemeeef³ekeÀebmeeþer Deensle. ³ee ÒekeÀejeceO³es
SkeÀeJ³eeJemeeef³ekeÀe®ee l³ee®³ee Kejsoeroej J³eeJem eeef³ekeÀeMeer efkebÀJee Kejsoeroej J³eeJemeeef³ekeÀ efJe¬esÀlee
J³eeJemeeef³ekeÀeb yejesyej FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOeleele. yeer ìt yeer J³eJenejeb®es ÒeceeCes ceesþs Deens, J³eeHleer
DeefOekeÀ Deens.
2) ceesþîee ÒeceeCeeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀebvee ³ee J³eJenejeb®ee HeÀe³eoe neslees.
ceesþs J³eeJemeeef³ekeÀ FbìjvesìÜejs efJeefJeOe J³eeJemeeef³ekeÀebyejesyej mebHeke&À meeOeleele. ³ee
J³eeJemeeef³ekeÀebvee ceesþîee efkebÀJee IeeTkeÀ ÒeceeCeele J³eJenej keÀjlee ³esleele. ceesþîee kebÀHev³ee, GÐeespekeÀ,
J³eeHeejer, J³eeJemeeef³ekeÀ, yengjeä^er³e kebÀHev³ee F. vee yeer ìt yeer J³eJenej keÀjlee ³esleele.
3) otj®³ee DeblejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees.
yeer ìt yeer ³ee F& keÀe@ceme& J³eJenejeleerue J³eeJemeeef³ekeÀ mLeeefvekeÀ yeepeejHesþsHeemetve
Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsHe³e¥le efJeKegjuesues Demeleele. l³eebvee HejmHejebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees. ns
J³eeJemeeef³ekeÀ HejmHejebHeemetve otj®³ee DeblejeJej Demetvener SkeÀceskeÀeb®³ee mebHekeÀe&le Demeleele.
4) Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer oslee ³esles.
Kejsoer DeeefCe efJe¬eÀer®³ee efveefceÊeeves SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ efkebÀJee mebmLee ogmeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ
efkebÀJee mebmLesyejesyej mebHeke&À meeOeleele. GlHeeove efkebÀJee ceO³emLe efJe¬esÀlee Kejsoeroej J³eeJeme eef³ekeÀebvee
DeeHeu³ee GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer osleele. lej Kejsoeroej mebmLee GlHeeokeÀ mebmLeebkeÀ[s
Kejsoer DeeosMe veeWoefJeleele. Kejsoerojeuee Jemlet Heesn®e Peeu³eeyejesyej Kejsoeroej J³eeJemeeef³ekeÀ efJe¬esÀlee
J³eeJemeee f³ekeÀ mebmLesuee yeeruee®eer jkeÌkeÀce FbìjvesìÜejs yeBkeÀ Keel³eeJe©ve ogmeN³ee yeBkeÀ Keel³eeJej
nmleeblejerle keÀjleele. l³eecegUs Jemlet mesJee Kejsoer efJe¬esÀ®es J³eJenej HetCe& keÀjlee ³esleele.
5) efJeefJeOe Òeef¬eÀ³eeb®eer Hetle&lee keÀjlee ³esl es.
yeer ìt yeer J³eJenej Òeef¬eÀ³eebceO³es SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee ogmeN³ee efkebÀJee DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ
mebmLeebyejesyej mebHeke&À meeOeles Je Kejsoer efJe¬eÀer J³eJeneje®³ee ceeO³eceeÜejs efJe¬eÀer Òeef¬eÀ³eeb®eer Hetle&lee
keÀjles. Goe. Je mleg®eer ceeefnleer osCes, Jemleg®eer efveJe[ keÀjCes, Jemleg®es DeeosMe osCes, Hewmes HeeþefJeCes,
efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes, Jemleg®eer Òeel³eeq#ekesÀ oeKeefJeCes F. Òeef¬eÀ³eebcegUs F& keÀe@ceme&
J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjlee ³esles .
6) JesU Þece DeeefCe Hewmee F ®eer ye®ele nesles.
SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ogmeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀeMeer otj®³ee DeblejeJej Òel³e#e mebHeke&À meeOet MekeÀle
veener. Hejbleg yeer ìt yeer ³ee J³eJenejeÜejs les HejmHejebMeer peueo ieleerves mebHeke&À keÀjlee le. l³eecegUs l³eeb®³eemunotes.in

Page 97

96
JesUsle ye®ele nesles. l³eebvee yeepeejHesþsle peeC³ee®eer iejpe vemeles l³eecegUs l³eeb®³ee Þeceele ye®ele nesles.
l³eebvee ÒeJeeme keÀjeJee ueeiele veener. HejmHej mebHekeÀe&le ³esC³eemeeþer Ke®e& ³eslees lees keÀjeJee ueeiele vee ner
l³eecegUs l³eeb®³ee HewMeele ye®ele nesles.
7) ceesþîee ÒeceeCeele veHeÀe efceUefJelee ³eslees.
yeer ìt yeer J³eJenejebcegUs GlHeeokeÀ DeeefCe Kejsoeroej J³eeJemeeef³ekeÀ HejmHejebceO³es mebHeke&À
meeOeleele l³eecegUs GlHeeefole ceeuee®eer ceesþîee Òe ceeCeele efJe¬eÀer nesles. Guee{eue Jee{les l³eecegUs
GlHeeokeÀebvee ceesþîee ÒeceeCeele veHeÀe efceUefJelee ³eslees.
8) mHeOexle efìketÀve jenlee ³esles.
Jee{l³ee mHeOexceO³es efìketÀve jenC³eemeeþer mebieCekeÀ DeeefCe Fbìjvesì®ee JeeHej keÀjCes
DeHeefjn e³e&Deens. mHeOexle ÒeJesMe keÀjCes DeeefCe mHeOexle efìketÀve jenC³eemeeþer yeer ìt yeer J³eJenej
GHe³eesiee®es þjleele. jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej mHeOexle efìketÀve jenC³eemeeþer ns J³eJenej
GHe³egkeÌle Deensle.
yeer ìt yeer J³eJene jeb®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe -
1) Jemlet Je mesJeeb®eer De³eesi³e ceeefnleer efoueer peeles.
mHeOexle ÒeJesMe keÀjleevee GlHeeokeÀ Kejsoeroejebvee Jemleg®eer De³eesi³e ceeefnleer osleele. peeefnjele
DeeefCe Òel³e#e Jemlet ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demelees. l³ eecegUs Kejsoeroej J³eeJeeef³ekeÀe®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesles.
2) HeÀmeJeCetkeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
FbìjvesìÜejs HewMee®es J³eJenej keÀjleevee Flej J³eeeqkeÌlebvee ¬esÀ[erì keÀe[&®ee vebyej mecepeu³eeme
Hewmes ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demele s. DeMeeJesUer vegkeÀmeeve YejHeeF& efceUefJeCes Meke̳e vemeles. cnCetCe
HewMee®es J³eJenej FbìjvesìÜejs keÀjleevee keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles. ³ee J³eJenejebvee v³ee³eeue³eekeÀ[tve oeo
ceeielee ³esle veener. ns J³eJenej cetU efkebÀJee ÒeceeCe cnCetve ce eveues peele veenerle.
3) Ke®e& Jee{lees.
Fbìjvesì J³eJenejebmeeþer mebieCekeÀ Kejsoer, og©mleer, ÒeefMe#eCe, Jeerpe, kegÀMeue keÀce&®eejer F.
meeþer ceesþer iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. ueneve J³eeJemeeef³ekeÀebvee DeeefLe&keÀ¢<ìîee ns J³eJenej Hej Je[le
veenerle. ceesþîee J³eeJemeeef³ekeÀebvee ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
7.2.3 yeer 2 meer (B 2 C -Business ToConsumers) -
³ee ÒekeÀejceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ DeeHeu³ee ûeenkeÀebMeer FbìjvesìÜejs Òel³e#e mebHeke&À meeOeleele.
GlHeeokeÀ mJele: ceO³emLeebefMeJee³e ûeenkeÀebvee efJelejCe efkebÀJee efJe¬eÀer keÀ© MekeÀlees. Fbìjvesì megefJeOee
ÒeeHlePeeu³eecegUs l³eebvee DeveeJeM³ekeÀ ceO³emLeeb®eer iejpe Gjueer veener. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³ee
oesIeebkeÀ[s mebieCekeÀ -Fbìjvesì megefJe Oee GHeueyOe Demeu³eeme l³eebvee HejmHejebyejesyej mebHeke&À keÀjCes meesF&®es
peeles. Òel³e#e efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer GlHeeokeÀ ³ee ÒekeÀeje®ee JeeHej keÀ©ve ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele.munotes.in

Page 98

97
yeer ìt yeer ®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos :
1) GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eeceO³es keÀceer Deblej DemeCes.
GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee Jemlegb®eer ceeefnleer osleele. ûeenkeÀ ceeue Kejsoer®ee DeeosMe HeeþefJeleele.
GlHeeokeÀ mJele: DeeHeu³ee peJeU®³ee efkebÀJee keÀceer Deblej Demeuesu³ee efþkeÀeCeer ûeenkeÀebvee Jeml et Heesn®e
keÀjleele.
2) GlHeeovee®es ÒeceeCe ueneve DemeCes.
JeepeJeer GlHeeove keÀjCeeN³ee GlHeeokeÀebvee DeeefLe&keÀ ¢ä³ee Flej Ke®e& keÀjCes HejJe[le veener
Goe. peeefnjele, ceO³emLeeb®es keÀefceMeve F. DeMeeJesUer les FbìjvesìÜejs mJele: ûeenkeÀebMee r mebHeke&À meeOetve
l³eebvee Jemlet Je mesJeeb®ee HegjJeþe Òel³e#e keÀjleele. DeMee JesUer ueneve J³eeJemeeef³ekeÀebvee yeer ìt yeer
GHe³eesiee®es þjles.
3) yeepeejHesþsle ceO³emLe GHeueyOe ve nesCes.
keÀener Jemlet Je mesJee efJelejCe keÀjleevee yeepeej HesþsceO³es ceO³emLe GHeueyOe vemeleele. DeMee
JesUer GlHeeokeÀebvee mJele: ûeenkeÀebvee efJelejCe keÀjeJes ueeieles. veJeerve J³eeJemeeef³ekeÀebvee meg©Jeeleeruee
ceO³emLe GHeueyOe nesle veenerle. cnCetve l³eebvee GlHeeove kesÀu³eeveblej efJelejCe J³eJemL ee keÀjleevee
ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees. ceeuee®eer ceeefnleer osCes, Jemlet efJe¬eÀer keÀjCes, Òeel³eeq#ekeÀ oeKeefJeCes,
efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes, Hewmes ceeieCeer keÀjCes F. meeþer J³eeJemeeef³ekeÀebvee DeeHeu³ee
ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees.
4) efJelejCe Ke®ee&ceO³es ye®ele keÀjCes.
ueneve J³eeJemeeef³ekeÀebvee Je veJeerve J³eeJemeeef³ekeÀebvee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele DeefOekeÀ Ke®e&
keÀjCes HejJe[le veener DeMeeJesUer les ceO³emLeebvee keÀefceMeve osC ³eeSsJepeer mJele: efJelejCe keÀªve Ke®ee&le
ye®elekeÀjleele. efJelejCe keÀjleevee l³eebvee ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees.
5) ûeenkeÀ mebHekeÀe&ceO³es Jee{ keÀjCes.
veJeerve J³eeJemeeef³ekeÀebvee mebYeeJ³e ûeenkeÀ efceUJee³e®es Demeleele. le j Flej J³eeJemeeef³ekeÀebvee
ûeenkeÀ efìkeÀJee³e®es Demeleele. J³eJemee³e mLew³e& ÒeeHleermeeþer ûeenkeÀ mebHekeÀe&ceO³es Jee{ keÀje³e®eer Demeles.
DeMeeJesUer J³eeJemeeef³ekeÀebvee ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjeJee ueeielees.
yeer ìt meer ®es leesìs efkeb ÀJee ce³ee&oe -
1) De®etkeÀ ceeefnleer efoueer peeles Demes veener.
J³eeJemeeef³ekeÀ mHeOex®³eeJesUer DeJeemleJe ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osleele. mHeOexle DeeHeuee
efìkeÀeJe ueeieeJee DeeefCe efJe¬eÀer Je=×er JneJeer ne nslet Demelees. cnCetve les yeesi eme ceeefnleer Òeefme× keÀjleele
Hejbleg l³ee®ee efJe¬eÀerJej HeefjCeece neslees.
2) Òel³e#e efJe¬eÀeruee ce³ee&oe ³esleele.
efJelejCe keÀe³ee&ceO³es ceO³emLeebefMeJee³e keÀe³e&#ecelee ³esle veener. GlHeeokeÀebvee GlHeeove DeeefCe
efJelejCe ner oesvnerner keÀe³e& SkeÀe®e JesUer keÀjCes Meke̳e veener l³eecegUs efJe¬eÀeruee ce³ee&oe ³esleele. GlHeeokeÀ
Je ûeenkeÀ ³eeleerue mebHeke&À keÀceer Peeu³eeme ûeenkeÀebkeÀ[tve Hegjsmee Òeeflemeeo efceUle veener.munotes.in

Page 99

98
7.2.4 meer 2 yeer (C 2 B -Consumer toBusiness) -
ûeenkeÀ efkebÀJee GHeYeeskeÌl³ebekeÀ[tve J³eeJemeeef³ekeÀekeÀ[s Demee ne F& keÀe@ceme&®ee ÒekeÀej Deens.
GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele. Goe. Jee@jbìer, ie@jbìer, og©mleer,
leebef$ekeÀ mesJee, Jemlet yeouetve osCes. F. DeMe eJesUer ûeenkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀebkeÀ[s mebHeke&À keÀjleele. lej keÀener
ûeenkeÀebvee DeeHeu³eekeÀ[erue pegv³ee Jemlet efJe¬eÀer keÀ©ve veJeerve Jemlet Kejsoer keÀje³e®³ee Demeleele. Goe.
peeiee, Iej, Fceejle, Yee[îee®eer peeiee Hejle keÀjCes, ie=nHe³eesie er Jemlet, HeÀefve&®ej, Jeenves, oeefieves,
otjoMe&ve meb®e, mebieCekeÀ, keÀHeeìs, F. keÀeueeblejeves ³ee Jemlet veJeerve mJe©Heele yeepeejele ³esleele.
DeMeeJesUer ûeenkeÀebvee IejeceO³es peeiee GHeueyOe vemeles cnCetve l³eebvee pegv³ee Jemlegb®eer efJe¬e Àer keÀ©ve
veJeerve Jemlet Kejsoer keÀje³e®³ee Demeleele. yeepeejele les ûeenkeÀebMeer mJele: mebHeke&À meeOet MekeÀle veener
Hejbleg l³eebveer Kejsoer kesÀuesuee efJe¬esÀlee efkebÀJee GlHeeokeÀ JeepeJeer efkebÀceleeruee ³ee Jemlet eqmJekeÀejleele Je
l³eebvee veJeerve Jemlet efJekeÀle osleele. pegv³ee Jemleg®eer efkebÀcele Jepee keÀ©ve ûeenkeÀeuee jkeÌkeÀce Deeoe
keÀjeJeer ueeieles.
meer ìt yeer J³eJeneje®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos -
1) ûeenkeÀebvee pegv³ee Jemlegb®eer efJe¬eÀer keÀjlee ³esles.
ûeenkeÀebve er Kejsoer kesÀuesu³ee Jemlet keÀeueeblejeves pegv³ee nesleele. efkebÀJee yeepeejele veJeerve Jemlet
Deeu³eeme ûeenkeÀebvee pegv³ee Jemlet vekeÀes Demeleele. Hejbleg l³ee Jemlet Flej ûeenkeÀ Kejsoer keÀjle veenerle.
DeMeeJesUer ûeenkeÀ efJe¬esÀlee J³eeJeme eef³ekeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele.
2) veJeerve Jemletb®eer Kejsoer keÀjCes.
pesJne ûeenkeÀebvee yeepeejele Deeuesueer veJeerve Jemlet Kejsoer keÀje³e®eer Demeles DeMeeJesUer ûeenkeÀ
efJe¬esÀlee J³eeJemeeef³ekeÀebMeer FìjvesìÜejs mebHeke&À meeOeleele.
3) veJeerve ³eespeves®eer ceeefnleer efceUefJelee ³esles.
efJe¬esÀles yeepeejele veJeerve ³eespevee DeeCeleele. Goe. pegv³ee Jemlet Kejsoer keÀ©ve veJeerve
Jemlegb®eer efJe¬eÀer keÀjCes. ³ee ³eespeveeb®eer meefJemlej ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer ûeenkeÀ J ³eeJemeeef³ekeÀebMeer
mebHeke&À meeOeleele. ³eeefMeJee³e SkeÀe Jemletmeesyele ogmejer ceesHeÀle, efkebÀceleerceO³es metì DeMeener ³eespevee
peeefnle kesÀu³ee peeleele. ûeenkeÀebvee ³ee ³eespeveebyeeyele GlmegkeÀlee Demeles cnCetve les J³eJemeeef³ekeÀebMeer
mebHeke&À meeOeleele.
meer ìt yeer J³eJeneje®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe.
1) pegv³ee Jemlegbvee JeepeJeer efkebÀcele efceUles.
ûeenkeÀeb®³ee pegv³ee Jemlet ®eebieu³ee Demeu³ee lejer l³eebvee veececee$e efkebÀcele efceUles Goe.
otjoMe&ve meb®e, efÖeÀpe, Jee@efMebie ceMeerve F.®eer 1 npeej ©He³es FlekeÀer keÀceer efkebÀcele³esles. og®eekeÀer
Jeenveeb®eer efkebÀcele 5 les 10 npeej FlekeÀer ³esles.
2) ûeenkeÀebvee DeefceGlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀles J³eeJemeeef³ekeÀebvee DeeHeu³ee v eJeerve Jemlet efJe¬eÀer keÀje³e®³ee Demeleele.
ûeenkeÀebkeÀ[s pegd³ee Jemlet Demeleele l³eebvee veJeerve Jemlet ceeb[Ceer keÀje³euee Iejele peeiee vemeles.munotes.in

Page 100

99
DeMeeJesUer pegveer Jemlet osTve veJeerve Jemlet®eer Kejsoer DeMeer Dee@HeÀj mecepeu³eeyejesyej ûee nkeÀ
J³eJemeeef³ekeÀebMeer mebHeke&À meeOeleele.
3) ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
veJeerve Jemleg®eer efkebÀcele Jee{Jetve pegv³ee Jemleguee Lees[erMeer jkeÌkeÀce efoueer peeles. DeeHeueer pegveer
Jemlet ³eesi³e efkebÀceleeruee efJe¬esÀl³ee ves Kejsoer kesÀueer Deens Demes ûeenkeÀeuee Jeeìles l³eecegUs lees veJeerve Jemlet
Kejsoer keÀje³euee le³eej neslees. Òel³e#eele l³ee®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeuesueer l³eeuee keÀUle veener. ³ee He×leerves
ìe³eìve kebÀHeveer Ie[îeeUe®eer efJe¬eÀer keÀjle Deme les. DeMee Dee@HeÀj JekeÀeueeJeOeerceO³es peeefnj kesÀu³eeme Jemlet efJe¬eÀer Jee{les Je l³eeceO³es meelel³e jenles.
7.2.5 meer 2 meer (C 2 C Consumer toConsumer) -
ne F& keÀe@ceme&®ee J³eJenej ûeenkeÀebkeÀ[tve ûeenkeÀe keÀ[s DeMee ÒekeÀejs kesÀuee peelees. SkeÀ ûeenkeÀ
ogmeN³ee ûeenkeÀekeÀ[tve Jemlet Kejsoer keÀjleele DeeefCe eflemeN³ee ûeenkeÀeuee efJekeÀleele DeMee J³eJenejeceO³es
ûeenkeÀekeÀ[tve ûeenkeÀeuee mebHeke&À kesÀuee peelees.ne ûeenkeÀ DeeefCe ûeenkeÀeceO³es n esCeeje FbìjvesìJejerue
J³eJenej Deens. Goe. oueeue Je IeeTkeÀ J³eeHeejer ³eeleerue J³eJenej, IeeTkeÀ J³eeHeejer Je efkeÀjkeÀesU
J³eeHeejer ³eeleerue J³eJenej F. keÀener ûeenkeÀ efueueeJeeceO³es Jemlet Kejsoer keÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjleele.
ûeeceerCe Yeeieeleerue oueeue Mesleer ceeuee®³ee yeepeejHesþsletve efueueeJeeves ceeuee®eer Kejsoer keÀjleele Je l³ee®eer
Menjer yeepeejHesþsceO³es efJe¬eÀer keÀjleele DeMeeJesUer ûeenkeÀ DeeefCe ûeenkeÀeceO³es mebHeke&À nesle Demeles. DeMee
ÒekeÀej®³ee J³eJenejeb® eer mebK³ee Jee{le ®eeueueer Deens.Goe. DeVeOeev³es, YeepeerHeeuee, HeÀUYeep³ee, HeÀUs,
HegÀues, ÒeeCeer, ceìCe, ceemes, Deb[er, otOe, ogOee®es HeoeLe&, KeeÐe HeoeLe& F. ûeenkeÀ Kejsoer efJe¬eÀer®es
J³eJenej keÀjleele. keÀener JesUsuee SkeÀe®e yeepeejHesþs leerue ûeenkeÀ lej keÀener JesUe efyeVe yeepeejHesþeleerue
ûeenkeÀ Demes J³eJenej keÀjleevee Dee{Utve ³esleele.
meer ìt meer J³eJeneje®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos -
1) Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer peueo ieleerves keÀjlee ³esles.
yeepeejHesþsleer ue ûeenkeÀ ns efJe¬esÀles Demeleele. l³eeb®ee Kejsoer efJe¬eÀer®ee J³eJeemee³e Demelees. les
ceeuee®eer Kejsoer keÀ©ve leeye[leesye efJe¬eÀer keÀjleele. DeMee JesUer ûeenkeÀebceO³es FbìjvesìÜejs mebHeke&À nesle
Demelees. ceeue Kejsoer DeeefCe efJe¬eÀer®es J³eJenej peueo ieleerves ®eeuet Demeleele.
2) Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀeueeJeOeer keÀceer Demelees.
³ee J³eJenejeceO³es ûeenkeÀ efJe¬esÀl³eekeÀ[tve efkebÀJee GlHeeokeÀebkeÀ[tve ceeuee®eer Kejsoer keÀ©ve
l³ee®eer efJe¬eÀer ogmeN³ee ûeenkeÀebvee keÀjleel e. DeMeeJesUer SkeÀ ûeenkeÀ ogmeN³ee ûeenkeÀeMeer mebHeke&À meeOele
Demelees. l³eecegUs cetU ûeenkeÀeuee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjeJes ueeiele veener les
efJe¬esÀl³eekeÀ[tve efkebÀJee GlHeeokeÀebkeÀ[tve Jemleg®eer GOeejerJej Kejsoer keÀjleele. Je ûeenkeÀebvee leeye[leesye
efJe¬eÀer keÀjleele. l³eecegUs l³eebvee Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeiele veener.
meer ìt meer ®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe -
1) ceesþîee ÒeceeCeele mHeOee& Demeles.
ûeenkeÀebceO³es Kejsoer DeeefCe efJe¬ eÀeryeeyele ceesþîee ÒeceeCeele mHeOee& Demeles. mHeOexle efìketÀve
jenC³eemeeþer efJe¬esÀlee ûeenkeÀ ne DeeHeu³ee ûeenkeÀeuee De³eesi³e ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®eer
Meke̳ele eDemeles. ceeefnleer DeeefCe Òel³e#e Jemlet ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demelees.munotes.in

Page 101

100
2) HeÀmeJeCetkeÀ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
Fbìjvesì J³eJenejeceO³es HewMee®es J³eJenej ¬esÀ[erì keÀe[&®³ee mene³³eeves kesÀues peeleele. ¬esÀ[erì
keÀe[&®ee vebyej ieneU Peeu³eeme Hewmes ieneU nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles efkebÀJee J³eJenejeceO³es HeÀmeJeCetkeÀ
nesles.
3) v³ee³eeue³eele oeo ceeieC³eeceO³es De[®eCeer ³esleele.
FbìjvesìJejerue J³eJenej v³ee³eeue³eeceO³es cetU HegjeJee ûee¿e ceeveuee peele veener. l³eecegUs
v³ee³eeue³e ûeenkeÀe®eer HeÀmeJeCetkeÀ Peeu³eeme vegkeÀmeeve YejHeeF& osT Meke Àle veener.
7.2.6 meer 2 peer (C 2 G -Consumer toGovernment) -
ûeenkeÀ efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³eeb®ee Meemeveeyejesyej efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee J³eJenejeb®eer Hetle&lee
keÀjleevee mebyebOe ³eslees. DeMeeJesUer l³eebvee FbìjvesìÜejs J³eJenejeb®ee r Hetle&lee keÀjlee ³esles. DeMee
J³eJenejebvee meer ìer peer J³eJenej Demes cnCeleele. Goe. J³eJemee³ee®eer mLeeHevee, vetleveerkeÀjCe keÀjCes,
J³eJemee³e veeWoCeer ÒeceeCeHe$e IesCes, J³eJemee³e keÀj, efJe¬eÀer keÀj, pekeÀele keÀj, GlHeVe keÀj F. ÒekeÀej ®³ee
keÀjeb®ee YejCee keÀjCes, DeeefLe&keÀ He$ekesÀ Je J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjCes. leebef$ekeÀ ceeefnleer ieesUe keÀjCes,
MeemekeÀer³e meJeueleer ÒeeHle keÀjCes, keÀ®®ee ceeue, ³eb$emeecetûeer GHeueyOe keÀjCes, ceeueefJe¬eÀer®eer J³eJemLee
keÀjCes,Je erpe yeerue YejCee keÀjCes, ìsefueHeÀesve®es yeerue YejCee keÀjCes, HeeCeer keÀj, Deejesi³e keÀj, efMe#eCe
keÀer, F. ®ee YejCee keÀjCes, Jn@ì keÀj (Value Added Tax) YejCee keÀjCes F. meeþer J³eeJemeeef³ekeÀebvee MeemekeÀer³e
keÀe³ee&ue³eebMeer mebHeke&À me eOeJee ueeielees. Òel³e#e mebHeke&À keÀjC³eemeeþer JesU, Þece Je Hewmee F. ®ee DeHeJ³e³e
neslees Hejbleg FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOetve Jej GuuesKe kesÀuesu³ee keÀjeb®ee YejCee keÀjlee ³eslees. yeBkeÀ
Keel³eeJejerue jkeÌkeÀce ¬esÀ[erì keÀe[&®³ee mene³³eev es nmleeblej keÀjlee ³esles. l³eecegUs J³eJemeeef³ekeÀebvee
FbìjvesìÜejs ns meJe& J³eJenej HetCe& keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. Meemevee®³ee efJeefJeOe Keel³eeb®eer ceeefnleer
JesyemeeF&ìmedJej GHeueyOe Demeles. leer J³eeJemeeef³ekeÀebvee ÒeeHle keÀjlee ³e sles. J³eeqkeÌleiele ûeenkeÀ
ceesyeeF&ueJejerue FbìjvesìÜejs MeemekeÀer³e YejCee keÀª MekeÀleele.
meer ìt peer ®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos -
1) ûeenkeÀebvee Meemevee®³ee efJeYeeieebyejesyej mebHeke&À keÀjlee ³eslees.
Meemevee®³ee efJeefJeOe efJeYeeieeb®ee r ceeefnleer JesyemeeF&ìmedJej GHeueyOe Demeles. Goe. J³eeJemeeef³ekeÀ
efkebÀJee pevelesuee GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme ûeenkeÀ mJele: FbìjvesìoJeejs ner ceeefnleer MeemeveekeÀ[tve
ÒeeHlekeÀ© MekeÀleele. ûeenkeÀebvee DeMeer ceeefnleer JeejbJeej nJeer Demele s.
2) keÀjeb®³ee YejCee keÀjlee ³eslees.
ûeenkeÀebvee JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee keÀjeb®ee YejCee MeemekeÀer³e Keel³eeceO³es YejeJee ueeielees.
l³eemeeþer l³eebvee keÀe³ee&ue³eeceO³es peeTve jebiesle GYes jneJes ueeiele veener. l³eemeeþer JesU, Þece Deeef Ce
Hewmee ³eeb®ee DeHeJ³e³e neslees. Hejbleg FbìjvesìÜejs l³eebvee Iejyemeu³ee ³ee jkeÌkeÀcee Yejlee ³esleele.
3) JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ®eer ye®ele nesles.
ûeenkeÀebvee MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeb®eer mebHeke&À meeOeCes, HesÀN³ee ceejCes, jkeÌkeÀce e YejCes F. meeþer
nesCeeje MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ $eeme keÀceer neslees. l³eecegUs l³eeb®ee JesU Þece DeeefCe Hewmee F. ®eer
ye®ele keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 102

101
meer ìt peer®es leesìs efkebÀJee ce³ee&oe
1) Òel³e#e ceeefnleer ÒeeHle keÀjlee ³esle veener.
ûeenkeÀebvee MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeMeer mebHeke&À Òel³e#eHeCes keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs l³eebvee
MeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve Òel³e#e ceeefnleer ÒeeHle nesle veener. FbìjveìÜejs ce³ee&oe ³esleele. l³eeÜejs
³eespevee HeefjHetCe& mecepele veen erle l³eecegUs l³eebvee l³ee®ee ueeYe Ieslee ³esle veener.
2) ³eespeveeb®ee HeeþHegjeJee keÀjlee ³esle veener.
ûeenkeÀebmeeþer Meemeveeves p³ee ³eespevee peeefnj kesÀuesu³ee Deensle l³eeb®ee Òel³e#e HeeþHegjeJee
kesÀu³eeefMeJee³e l³ee ÒeeHle keÀjlee ³esle veenerle. kesÀJeU FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOelee ³eslees. Hejbleg
³eespeveeb®eer meefJemlej ceeefnleer mecepele veener. l³eecegUs ûeenkeÀebvee ³ee ³eespeveeb®ee ueeYe Ieslee ³esle veener.
7.3 yeer 2 meer ÒekeÀej®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleke=Àleer (TYPE S OF B2
CBUSINESS MODELS)
1) ceeefnleer megefJeOee (E-Information) -
FbìjvesìÜejs GlHeeokeÀ DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve
osleele. Goe. Jemleg®ee ÒekeÀej, JewefMeäîes mJe©He, efkebÀcele, Jepeve, GHe³eesefiele e, JeeHej keÀmee keÀjeJee
³eeyeeyele®eer Òeel³eeq#ekesÀ oMe&efJeueer peeleele. Jemlet Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer Jee{eJeer ³ee GÎsMeeves GlHeeokeÀ
ûeenkeÀebvee meelel³eeves DeMeer ceeefnleer HegjefJeleele. mebYeeJ³e GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee meelel³eeves DeMeer ceeefnleer
HegjefJeleele. mebYeeJ³e ûeenkeÀ, veJeerve yeepeejHesþe efceUefJeCes, mHeOexle ÒeJesMe keÀjCes, mHeOexle efìketÀve jenCes
F. meeþer ner ceeefnleer iejpes®eer Demeles. FbìjvesìJej Jele&ceeve He$e Jee®ee³euee efceUleele. Goe. ìeF&cme
Dee@HeÀ Fbef [³ee, Jee@ue mì^erì peve&ue, neJe[& efyePevesme efjJntJe F. ³ee Jele&ceeveHe$eeÜejs jeä^er³e DeeefCe
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue J³eJemee³eeb®eer ceeefnleer efoueer peeles. ³ee Jele&ceeveHe$eebvee Jee®ekeÀ Jeie& DeefOekeÀ
Demelees. l³eecegUs DeMee GlHe eokeÀeb®³ee Jemlet DeeefCe mesJeebvee ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer efceUefJelee ³esles.
ceeefnleer megefJeOesyeeyele ûeenkeÀ DeeefCe GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀles Deiej efJe¬esÀles Je ûeenkeÀ ³eeceO³es megmebJeeo
kesÀuee peelees.
2) Heesì&umed (Portals )-
FbìjvesìJejerue ceesþîee JesyemeeF&ìmeduee Heesì&ume Demes cnCeleele. jeä^er³e DeeefCe
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej J³eJenej keÀjC³eemeeþer DeMeer Heesì&ume efkebÀJee JesyemeeF&ìmed GHe³egkeÌle þjleele.
J³eeJemeeef³ekeÀebvee jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue GlHeeokeÀebMeer vesìJeke&ÀÜejs mebHeke&À meeOelee
³eslees. DeMeer Heesì&ume Goe. iegiegue, ³eent. Sme.Sce. efJev[espe F. ceesþîee JesyemeeF&ìmed Deensle. ³ee
JesyemeeF&ìmJej GlHeeokeÀ GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer, peeefnjelee r, Òeel³eeq#ekesÀ, ÒeoMe&ves,
efJe¬eÀ³eesÊej mesJee, efJe¬eÀer ³eespevee, Kejsoer-efJe¬eÀer®es J³eJenej, J³eeHeejer Jeelee&, veJeerve GlHeeoves, l³eebvee
Demeuesueer ceeieCeer, yeepeejHesþe, ûeenkeÀeb®es DeefYeÒee³e F. ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osleele. l ³eeefMeJee³e
J³eeHeejer Jeelee&, F& -cesue, cesmeWpe, ke@ÀueW[j, ieeCeer ÒeeHle keÀjCes, efmevescee efkebÀJee keÀener cenÊJee®es
keÀe³e&¬eÀce ÒeeHle keÀjCes, eqJn[erDees jskeÀe@ef[bie keÀjCes, ceeefnleer®ee MeesOe IesCes, F. ÒekeÀej®³ee megefJeOee
GHeueyOe keÀjlee ³esleele.munotes.in

Page 103

102
3) F&-ìsuej(E-Tailer) -
yeBkesÀceO³es Hewmes jesKe mJe©Heele osC³eemeeþer F& ìsuej He×leer®ee DeJeuebye keÀjleele. leMeer He×leer
JemletJ³eeHeejeceO³es DeefmlelJeele Deeueer Deens. ìsuej cnCepes efkeÀjkeÀesU efJe¬eÀer®es Dee@veueeF&ve ogkeÀeve
nes³e. ³ee ogkeÀeveeÜejs GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀles ûeenkeÀebvee Dee@veueeF&ve Jemlet Kejsoer®eer megefJeOee GHeueyOe
keÀ©ve osleele. yeepeejHesþebceO³es efkeÀjkeÀesU ogkeÀeves Demeleele leMeer ³ee ogkeÀevebe®eer J³eJemLee kesÀuesueer
Demeles. ³ee ogkeÀeveeceO³es ûeenkeÀ FbìjvesìÜejs efJe¬esÀl³eebMeer mebHeke&À meeOetve efJe¬esÀl³eebkeÀ[s DeeosMe
veeWoefJeleele. GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀles ³ee ogkeÀeveeleerue Jemlet ûeenkeÀebvee IejHees®e osleele. [er ce@ì,
Jee@ueceeke&À F. cee@ume®eskeÀp e& F& ìsuej J³eJenejeÒeceeCes ®eeueles. F& -ìsuej ceOeerue mebmLee ûeenkeÀebvee F&
ìsuej megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osleele.
4) ceO³emLeebMeer mebHeke&À keÀjCes (TransactionBrokers) -
p³ee ûeenkeÀebvee mJele: GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀl³eebMeer mebHeke&À keÀjCes Meke̳e nesle veener Demes
ûeenkeÀ ceO³emLeeb®³ee mene³³eeves mesJee GHeueyOe keÀjleele. ³ee mesJee Òeoeve keÀjC³ee®³ee ceesyeou³eele les
keÀefceMeve DeekeÀejleele. ³ee mesJee Heg{erue ÒekeÀej®³ee Deensle. Goe. J³eeqkeÌleefJeJ³eJemLeeHeveeefJeYee[sKejsoer leÊJeeJej ceeueceÊee efceUefJeCes, Yeeie Je keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjCes, iegbleJeCetkeÀe keÀjCes,
kegÀMeue Je DekegÀMeue k eÀce&®eejer efceUefJeCes, JeOetJej met®ekeÀ keWÀê F. mesJee HegjefJeCeejs ceO³emLe mebyebefOele
mebmLeDebkeÀ[s oueeue efkebÀJee DeefYekeÀlex cnCetve keÀece keÀjleele. l³eeb®ee yeepeejHesþebMeer mebHeke&À Demelees les
GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀl³eebkeÀ[tv e efkebÀJee meuuee HegjefJeCeeN³ee mebmLeebkeÀ[tve ûeenkeÀebvee mesJee HegjefJeleele.
keÀener mesJeeb®³ee meboYee&le ûeenkeÀebvee HeÊes Je HeÀesve vebyej osleele. ûeenkeÀebveer mebyebefOele J³eeqkeÌle Je mebmLeebMeer
mebHeke&À meeOetve ³ee mesJeeb®ee ueeYe I³eeJe³ee®ee Demelees. Goe. JeOet -Jej met®ekeÀ keWÀêeves HeÊes efou³eeJej
ûeenkeÀeves mJele: l³ee mLeUebvee Yesì oîee³e®eer Demeles.
5) efJe¬esÀles Je Kejsoeroej SkeÀ$e ³esC³ee®es keWÀê (Virtual MarketCreators) -
DemebK³e ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles SkeÀ $e ³eeJesle ³ee GÎsMeeves DeMeer keWÀê le³eej kesÀueer peeleele.
l³eeb®eer ceeefnleer FbìjvesìÜejs efJe¬esÀles Je ûeenkeÀebvee efoueer peeles. DeMee efþkeÀeCeer DemebK³e efJe¬esÀles DeeefCe
DemebK³e Kejsoeroej SkeÀ$e ³esleele. efJe¬esÀles ³ee keWÀêe®³ee ef þkeÀeCeer Jemlegb®eer ceeb[Ceer, mepeeJeì, leeJeoeves
mepeefJeCes, peeefnjeleer keÀjCes, ÒeoMe&ves YejefJeCes, Òeel³eeq#ekesÀ oeKeefJeCes, veJeerve Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer
osCes, DeMee Òeef¬eÀ³ee keÀjleele. DeMeer efþkeÀeCes efkebÀJee keWÀêeb®eer efveefce&leer Heg{erue efþkeÀeCeer kesÀueer peeles.
Goe.Jemlet ÒeoMe&ves, J³eeHeejer pe$ee, meCe, GlmeJe, meYee, mebcesueves, Òeel³eeq#ekesÀ, Mees ©cme GYeejCeer,
efJeefMeä Jemlet efJe¬eÀer yeepeej, (pegv³ee Jeenveeb®eer efJe¬eÀer) efueueeJe, F. cegbyeF& -HegCes DeMee ceesþîee
Menjeb®³ee HetÀìHeeLeJej DeveskeÀ efJe¬esÀles mekeÀeUer Je mebO³eekeÀeUer mìe@ue ueeJetve Jemlet efJekeÀe³euee
yemeuesues Demeleele. ieeJeeceO³es, yeepeejeceO³es, Menje®³ee ceO³eJeleea efþkeÀeefCe YeJ³e mesue®es Dee³eespeve
kesÀues p eeles. ³eeceO³es ie=nHe³eesieer Jemlet, neleceeie efJeCekeÀece F. ®³ee Jemlet, jsef[ces[ keÀHe[s, meeQo³e&
ÒemeeOeves, F. efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ieeJeeleerue DemebK³e ûeenkeÀ ³ee keWÀêebvee Yesìer osleele. DeMee keWÀêeb®³ee
JesyemeeF&ìmed GHeueyOe Demeleele l³eeÜejs ûeenkeÀebvee ceeefnleer efceUles.
6) mesJee ÒeoevekeÀlex (ServiceProviders) -
keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ ûeenkeÀebvee efJeefMeä ÒekeÀej®³ee mesJee GHeueyOe keÀ©ve osleele. ³ee mesJee
HegjefJeCeeN³ee mebmLee Je ûeenkeÀ ³eeceO³es DeefOekeÀ Debl ej Demeu³eecegUs ûeenkeÀ ³ee mebmLeDebMeer mebHeke&À meeOet
MekeÀle veener efkebÀJee ³ee mebmLee Òel³eskeÀ ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®et MekeÀle veenerle. Goe. megìerleerue ÒeJeeme,munotes.in

Page 104

103
menueer, ³ee$ee menueer, jsuJes®es Deej#eCe, efJeceevee®es Deej#eCe, ne@ìsue®e s eej#eCe, keÀjceCegkeÀer®es
keÀe³e&¬eÀce, efJeosMeele pee³e®es Demesue lej efJeveerce³ee®es J³eJenej keÀjCes, yeBefkebÀie megefJeOee, efJeÊeefJeefve³eespeve, pesJeCe megefJeOee, uee@efpebie Je yeesef[¥ie megefJeOee, mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ÒeJeeme e®eer J³eJemLee,
ieeF&[ GHeueyOe keÀ©ve osCes, MeemekeÀer³e HejJeeveieer osCes, keÀjeb®ee YejCee keÀjCes. F. mesJee ns ceO³emLe
HegjefJeleele. ³ee mesJeeb®³ee ceesyeou³eele l³eebvee mebmLeebkeÀ[tve keÀefceMeve efceUles. ieeJeHeeleUerJej ³ee$ee
menueeR®es D eejece yemeves J³eJemLee kesÀueer peeles.
7) meceepemesJee Òeoeve keÀlex (Community ServicesProviders)
ûeenkeÀebvee JeepeJeer ojeves peerJeveeJeM³ekeÀ Je iejpes®³ee Jemlet GHeueyOe keÀ©ve osCes,
HeÀesìesûeeHeÀer, mebosMeJenve, ÒeJeeme megefJeOee, ceeie&oM e&ve F. meejK³ee mesJee meceepemesJee Òeoeve keÀlex
GHeueyOe keÀ©ve osleele. ûeenkeÀebvee FbìjvesìÜejs HesÀmeyegkeÀ, cee³emHesme®es Jìerìj F. ®ee JeeHej keÀjlee
³eslees. ûeenkeÀebvee ³ee mesJee GHeueyOe nesC³ee®es efþkeÀeCe mesJeeb®es mJeªHe mecepeles. ûee nkeÀ DeMee mesJee
GHeueyOelesmeeþer mebyebefOele meceepemesJee Òeoeve keÀl³ee¥Meer mebHeke&À meeOeleele. JesyemeeF&ì HegjefJeCeeN³ee
mebmLeebvee peeefnjeleerÜejs YejHetj ÒeceeCeele Hewmee efceUlees.
7.4 meejebMe
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe F& keÀe@ceme&® ³ee J³eJenejeb®ee/ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. F&
keÀe@ceme& ÒekeÀejeceO³es yeer Fbì^evesì, yeer 2 yeer, yeer 2 meer, meer 2 yeer, meer 2 meer, yeer 2 peer F. ÒekeÀej
DeY³eemeues Deensle. l³eeefMeJee³e yeer 2 meer ÒekeÀeje®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Òeef leke=Àleer DeY³eemeu³ee Deensle.
GlHeeokeÀ, ceO³emLe DeeefCe ûeenkeÀebvee HejmHejebMeer DeY³emeu³ee Deensle. GlHeeokeÀ, ceO³emLe DeeefCe
ûeenkeÀebvee HejmHejebMeer mebHeke&À meeOeC³eemeeþer JesyemeeF&ì, F& cesue GHeueyOe Deensle. l³eecegUs Deelee
mLeeefvek eÀHeeleUerHeemetve jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej efJeefJeOe J³eeJemeeef³ekeÀebMeer mebHeke&ÀmeeOeCes
meke̳e Peeues Deens. ³ee J³eJenejeb®ee DemeK³e J³eeqkeÌle, J³eeJemeeef³ekeÀ Je mebmLeebvee mebHeke&À meeOelee ³esTve
J³eeHeejer J³eJenejebceO³e s Jee{ Peeueer Deens Je F& keÀe@ceme& ne SkeÀ J³eeHekeÀ mJe©Hee®ee J³eJemee³e DeeOegefvekeÀ
yeepeejHesþsle efmLejeJele Deens.
7.5 ÒeMve
1)F& keÀe@ceme&®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs efJeMeo keÀje.
2)yeer 2 meer ÒekeÀeje®³ee J³ee Jemeeef³ekeÀ Òeefleke=ÀleeR®es JeCe&ve keÀje.
3)ìerHee efuene.
De) yeer Fbì^evesì ye) yeer 2 yeer
keÀ) yeer 2 meer [) meer 2 yeer
F&) meer 2 meer HeÀ) meer 2 peer
munotes.in

Page 105

104
IeìkeÀ-8
Yeejleeleerue F& keÀe@ceme&®eer meÐe: efmLeleer
(PRESENT STATUS OF E-COMMERCE IN
INDIA)
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎäs
8.1 ÒemleeJevee
8.2 F& keÀe@cemeÜejs ûeenkeÀebvee HegjefJeu³ee peeCeeN³ee mesJee
8.3 Yeejleeleerue Fbìjvesì Je=×er
8.4 Yeejleeleerue F& keÀe@ceme& GÐeesieemeceesjerue DeeJneves
8.5 Dee@veueeF&ve efJe HeCeve mebMeesOeve
8.6 meejebMe
8.7 mJeeO³ee³e
8.0 GefÎäs (OBJECTIVES)
1) F& keÀe@ceme&Üejs ûeenkeÀebvee HegjefJeu³ee peeCeeN³ee megefJeOeeb®ee efJeÐeeL³ee¥vee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
2) Yeejleeleerue F& keÀe@ceme& GÐeesieemeceesjerue DeeJneveeb®ee Dee {eJee IesCes.
3) Dee@veueeF&ve efJeHeCeve mebMeesOeve ner mebkeÀuHevee efJeÐeeL³ee¥vee mecepeeJetve osCes.
4) Yeejleeleerue F& keÀe@ceme&®eer meÐe:efmLeleer DeY³eemeCes.
5) Yeejleeleerue Fbìjvesì Je=×eryeeyele ceeefnleer IesCes.
8.1 ÒemleeJevee (INTRODUCT ION)
mebieCekeÀe®³ee ³egieele J³eeHeej, GÐeesie Je J³eJemee³eeleerue J³eJenej Fbìjves쮳ee mene³³eeves
kesÀuespeeleele. l³eecegUs F& keÀe@ceme& J³eJenejebvee ieleer ÒeeHle Peeueer Deens. ûeenkeÀebvee mebieCekeÀ, Fbìjvesì,
JesyemeeF&ìmed, F& yeBefkeÀie, S .ìer.Sced. mee³eyej ke@ÀHesÀ F. mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele. ¬esÀ[erì
keÀe[&, [syeerì keÀe[& ³eecegUs ûeenkeÀebvee peJeU jesKe jkeÌkeÀce ve JeeHejlee Kejsoer keÀjlee ³esles.
GlHeeokeÀebvee Dee@veueeF&ve efJe¬eÀer keÀjlee ³esles, ceeuee®eer peee fnjele keÀjlee ³esles, ûeenkeÀebMeer mebHeke&À
meeOelee ³eslees. lej ûeenkeÀebvee Hewmes HeeþefJeC³eemeeþer Dee@veueeF&ve®ee GHe³eesie neslees. DeeHeu³ee osMeele
ceesyeeF&ue JeeHeje®es ÒeceeCe peieele meJee&le DeefOekeÀ Deens. Hejbleg Fbìjvesì JeeHejCeeN³e e ûeenkeÀeb®eer mebK³ee
ce³ee&efole Deens. YeefJe<³eele DeeHeu³ee osMeeuee F& keÀe@ceme& GÐeesieeceO³es ®eebieues YeefJeleJ³e Deens.munotes.in

Page 106

105
8.2 F& keÀe@cemeÜejs ûeenkeÀebvee HegjefJeu³ee peeCeeN³ee mesJee
1) ceesyeeF&ue HeÀesve (MobilePhone)
ûeenkeÀebvee mJele:m eeþer ceesyeeF&ue HeÀesve Kejsoer keÀjlee ³esleele. kegÀìgbye, J³eJemee³e, keÀe³ee&ue³es
F.efþkeÀeCeer l³eebveer mJele:®³ee efkebÀJee keÀe³ee&ue³eerve keÀeceemeeþer ceesyeeF&ue HeÀesve®ee JeeHej keÀjleele.
J³ekeÌleer efkebÀJee mebmLeebMeer mebHeke&À meeOe Ces, Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjCes, FbìjvesìÜejs keÀecee®eer
J³eJemLee keÀjCes, ceesyeeF&ue efj®eepe& keÀjCes, ìsefueHeÀesve®eer yeerue YejCes, Jeerpe yeerue YejCee keÀjCes,
MeemekeÀer³e keÀjeb®ee YejCee keÀjCes, HeÀer YejCee keÀjCes, veiejHeeefuek esÀleerue keÀj YejCee keÀjCes F. jkeÌkeÀcee
FbìjvesìÜejs YejCee keÀjlee ³esleele. lemes®e MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eebMeer mebHeke&À meeOeCes, Jemlet Je mesJeeb®eer
ceeefnleer ÒeeHle keÀjCes, FbìjvesìÜejs yeme®es Deej#eCe, jsuJes Deej#eCe, efJeceevee®es Dee j#eCe, ne@ìsue®es
Deej#eCe F. keÀeces keÀjlee ³esleele. Je DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer GHeueyOe keÀjlee ³esles. ceesyeeF&ue®³ee efkebÀceleer
keÀceer Peeu³ee Deensle. ceesyeeF&ue efJe¬eÀer®³ee DeveskeÀ kebÀHev³ee yeepeejele Deeu³ee Deensle. l³eecegUs Menjer Je
ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ meje&me ceesyeeF&ue®ee JeeHej keÀjle Deensle. DeeHeu³ee osMeele 75… ueeskeÀ
ceesyeeF&ue ns GHekeÀjCes JeeHejleele. peieele meJee&le DeefOekeÀ ceesyeeF&ue®eer efJe¬eÀer Yeejleele Peeueer Deens.
ìeìe, Fbef[keÀe@ce, yeer.Sme.Sve. Sue. Jnes[eHeÀesve, [eskeÀescees, yue@keÀyesjer, meesveer, veesefkeÀ³ee, me@cemebie,
Deesefve[e, cee³e¬eÀesce@keÌme, F. kebÀHev³ee ³ee GlHeeove Je efJejleCeeceO³es Deûesmej Deensle.
2) Fbìjvesì (Internet) -
mebieCekeÀ, ue@Heìe@He, Dee³eHee@[, ceesyeeF&ue F. GHekeÀjCes JeeHejCeeN³ee ûeenkeÀebvee Fbìjvesì
megefJeOee JeeHejlee ³esles. lemes®e yeepeejceO³es mebieCekeÀ ÒeefMe#eCe mebmLee, mee³eyej ke@ÀHesÀ F. efþkeÀeCeer
Fbìjvesì megefJeOee yeepeejele GHeueyOe Demeleele. ûeenkeÀebvee ³ee efþkeÀeCeer peeTve Fbìj vesì megefJeOee
JeeHejlee ³esleele. F& cesue Üejs ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes, yeBkeÀ Keel³eeJejerue jkeÌkeÀcee HeeþefJeCes,
Jemlet Je mesJeeb®eer Dee@[&j osCes, Jemleg®eer peeefnjele, Òeel³eeq#ekesÀ F. ceeefnleer ÒeeHle keÀjlee ³esles.
iegiegue,³eent ³ee ceesþîee JesyemeeF&ìmed Deens. l³eeÜejs Fbìjvesì J³eJenej ceesþîee ÒeceeCeele ®eeueues Deensle.
jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej FbìjvesìÜejs J³eJenej keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. ³ee
J³eJenejebves ieleer ÒeeHle Peeueer Deens. ûeece erCe Yeeieeleerue ûeenkeÀ meg×e Fbìjvesì®ee JeeHej keÀ© ueeieues
Deensle.
3) mee³eyej ke@ÀHesÀ (CyberCafe)
Menjer DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele MeeUe, keÀe@uespe, lenefmeueoej keÀe³ee&ue³e, efpeuneefOekeÀejer
keÀe³ee&ue³e, veiejHeeefuekeÀe, veiejHeb®ee³ele, v³ee³eeue³e, ÒeefMe#eCe mebmLee, Mew#eefCekeÀ mebmLee, efJeÐeeHeerþ
F.efþkeÀeCeer mee³eyej ke@ÀHesÀ Demeleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀe³ee&ue³eerve keÀeces keÀjleevee mee³eyej ke@ÀHesÀ®ee
GHe³eesie neslees. ûeenkeÀebvee mesJee HegjefJeC³eemeeþer Dee@ef HeÀme®eer Debleie&le ceeb[Ceer DeeefCe mepeeJeì DeekeÀkesÀueerpeeles. ³eeefþkeÀeCeer ûeenkeÀebvee mebieCekeÀ ìe³eefHebie, Pesje@keÌme, efÒeìeRie JesyemeeF&ìmed, Fbìjvesì, F&
cesue, Hewmes HeeþefJeCes, ®e@efìbie, ceesyeeF&ue, He@ÀkeÌme F. ÒekeÀej®³e e mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele.
4) ye´eB[ ye@v[ megefJeOee -
p³ee ûeenkeÀeb®³ee Iejele ue@v[ueeF&ve ìsefueHeÀesve megefJeOee GHeueyOe Demeleele Je mebieCekeÀ
Deensle l³eebvee yeer.Sme.Sved.Sue. kebÀHeveerkeÀ[tve ye´e@[ ye@v[ keÀveskeÌMeve efoue s peeles. mebieCekeÀeuee
ìsefueHeÀesve®es keÀveskeÌMeve pees[tve mebieCekeÀeJej Fbìjvesì megefJeOes®ee ueeYe Ieslee ³eslees. ner mesJee Flejmunotes.in

Page 107

106
Keepeieer megefJeOeebHes#ee peueo vesìJeke&À osCeejer DeeefCe keÀceer Ke®ee&®eer Deens. ceesyeeF&ue DeefmleÊJeele
³esC³eeHetJeea IejeIejeceO³es ue@v[ueeF&ve ìsefueHeÀesve GHeueyOe nesles. Hejbleg ceesyeeF&ue mesJee ®eebieueer
DeefmlelJeele Deeu³eecegUs ceesyeeF&ueOeejkeÀebveer ue@v[ueeF&ve keÀveskeÌMeve yebo kesÀueer Deensle. Hejbleg
p³eeb®³eekeÀ[s ner keÀveskeÌMeve De eÐeeHener Deensle l³eebveer Fbìjvesìmeeþer ye´e@[ ye@v[ megefJeOes®ee JeeHej kesÀuee
Deens.
5) vesì yeBefkebÀie (InternetBanking)
yeBkesÀ®³ee Keelesoejebvee vesì yeBefkeÀie ner mesJee GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. Keelesoejeuee
DeeHeu³ee Keel³eeJej jkeÌ keÀcee pecee keÀjCes DeeefCe Keel³eeJejerue jkeÌkeÀcee Flej yeBkeÀeleerue DeeHeu³ee
Keel³eele pecee keÀjCes DeeefCe Jemlet Kejsoer efJe¬eÀer®³ee meboYee&le GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀl³ee®³ee Keel³eeJej
pecee keÀjCes F. J³eJenej Fbìjvesì megefJeOesÜejs ke Àjlee ³esleele. ³eemeeþer DeuHe ceesyeouee yeBkeÀe
eqmJekeÀejleele lej keÀener J³eJenejebJej ®eepe& DeekeÀejuee peele veener. yeBkesÀ®es DeeefLe&keÀ J³eJenej Jee{eJesle,
Guee{eue Jee{eJeer ne l³eeHeeþerceeie®ee nslet Demelees.
ûeenkeÀebkeÀ[s Iejer, ogkeÀe veele efkebÀJee keÀe³ee&ue³eele mebieCekeÀ Demelees DeeefCe mJele:keÀ[s ceesyeeF&ue
Demelees. l³eeÜejs Fbìjvesì keÀveskeÌMeve GHeueyo keÀ©ve yeBefkeÀie J³eJenej keÀjlee ³esleele. ûeenkeÀeuee yeBkeÀ
¬esÀef[ì keÀe[&, [sefyeì keÀe[& osleele. FbìjvesìÜejs ³ee keÀe[&®ee vebyej oMe&Jetve DeeHeu³ee yeBkeÀ
Keel³eeJejerue J³eJenej neleeUlee ³esleele. l³eecegUs ûeenkeÀeuee yeBkesÀle ve peelee vesì yeBkeÀeRieÜejs Jemlet Je
mesJee Kejsoer®³ee yeerueeb®³ee jkeÌkeÀcee osCes, Keel³eeleerue jkeÌkeÀcee nmleeblej keÀjCes, De euesu³ee jkeÌkeÀcee
Keel³eeJej pecee keÀjCes, FbìjvesìÜejs Deeuesu³ee jkeÌkeÀcee Keel³eeJej pecee keÀjCes, J³eepee®eer jkeÌkeÀce
pecee keÀjCes, keÀefceMeve®eer jkeÌkeÀce pecee keÀjCes, os³e yeerueeb®³ee jkeÌkeÀcee Deeoe keÀjCes, Jeerpe yeerue
YejCee, ìsefu eHeÀesve yeerue YejCee, Flej keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer jkeÌkeÀce YejCee keÀjCes, Keel³eeJejerue
efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce mecepeCes F. J³eJenej Fbìjvesì yeBefkeÀie megefJeOesÜejs ûeenkeÀebvee GHeueyOe nesleele.
ûeenkeÀebvee ns J³eJenej Iejyemeu³ee keÀjlee ³esl eele. ûeenkeÀeuee vesì yeBefkeÀie®eer efkebÀJee l³eeJejerue
J³eJenejeb®eer ®eewkeÀMeer DeeHeu³ee ceesyeeF&ueJe©ve kesÀJnener keÀjlee ³esles.
6) osMeer efJeosMeer efJeveerce³e J³eJenej
osMeeleerue Dee³eele DeeefCe efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee, GÐeespekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀebvee efJeveerce³ee®es
J³eJenej keÀjleevee efjPeJn& yeBkesÀ®eer HejJeeveieer I³eeJeer ueeieles. efjPeJn& yeBkesÀves l³eebvee efJeosMeer efJeveerce³e
J³eJenej keÀjC³ee®ee HejJeevee efou³eeveblej l³eebvee ns J³eJenej meg© keÀjlee ³esleele. l³ eemeeþer meoj
GÐeespekeÀe®es DeeHeu³ee osMeeleerue yeBkesÀceO³es Keeles DemeeJes ueeieles. ³ee yeBkesÀleerue jkeÌkeÀcee efkebÀJee J³eJenej
efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle ®eeueleele. efJeosMeeceO³es jkeÌkeÀcee HeeþefJeleevee ©He³eeb®es ©Heeblej efJeosMeer ®eueve ele
keÀ©ve HeeþefJeues peeles. lemes®e efJeosMeeleerue jkeÌkeÀce efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle ©He³eebceO³es pecee kesÀu³ee
peeleele. lemes®e HeleHe$ee®³ee mene³³eeves efve³ee&le J³eeHeejer efJeosMeer J³eeHeeN³eekeÀ[tve Deeuesueer jkeÌkeÀce
DeeHeu³ee yeBkesÀle pecee keÀjlees efkebÀJee Dee³eele J³eeHeejer yeBkesÀceeHe&Àle HeleHe$e le³eej keÀ©ve efJeosMeer
J³eeHeeN³eeuee HeeþJetve oslees.
Dee³eele -efve³ee&le J³eeHeeje®es ÒeceeCes peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es Jee{ues Demeu³eecegUs osMeer efJeosMeer
efJeveerce³ee®e s J³eJenej keÀjC³eemeeþer efJeveerce³e yeBkeÀeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. efle®³eeÜejs
efJeosMeer J³eeHeejeleerue J³eJeneje®eer Hetle&lee kesÀueer peeles. ns J³eJenej Deelee Fbìjves쮳ee mene³³eeves HetCe&
kesÀuespeeleele. Dee³eele J³eeHeeje r DeeHeu³ee Keel³eeleerue jkeÌkeÀce efve³ee&le J³eeHeeN³ee®³ee Keel³eeJejmunotes.in

Page 108

107
nmleeblejerle keÀjlees efkebÀJee efJeosMeeleerue Dee³eele J³eeHeejer DeeHeu³ee osMeeleerue efve³ee&le J³eeHeeN³ee®³ee
Keel³eeJej jkeÌkeÀce nmleeblejerle keÀjlees. l³eecegUs jkeÌkeÀce HeeþefJeCes Je eqmJekeÀejCes ³eemeeþer efJeuebye ueeiele
veener. keÀceer Ke®ee&Üejs ³ee jkeÌkeÀceeb®ee efJeveerce³e J³eJenej HetCe& kesÀuee peelees. Òel³eskeÀ osMee®es ®eueve efYeVe
Demeues lejer ®euevee®es oj efveef½ele keÀ©ve jkeÌkeÀce efkeÀleer osJeIes Je keÀje³e®eer ns efveef½ele keÀ©ve
J³eJeneje®eer Hetle&lee keÀjlee ³esles. Dee³eele efkebÀJee efve³ee&le J³eeHeejer FbìjvesìÜejs yeBkeÀevee met®evee osTve
J³eJenej keÀje³euee meebieleele. l³eevegmeej efJeveerce³e yeBkeÀe jkeÌkeÀceeb®eer osJeeCe IesJeeCe k eÀjleele.
7) ¬esÀef[ì keÀe[& Je [sefyeì keÀe[& (Credit Card and DebitCard)
ûeenkeÀebvee, J³eeJemeeef³ekeÀebvee Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleevee jesKe jkeÌkeÀcesefMeJee³e ¬esÀef[ì
keÀe[& efkebÀJee [sefyeì keÀe[&®ee JeeHej keÀ©ve J³eJenejeb®eer Hetl e&lee keÀjlee ³esles. ûeenkeÀebvee Kejsoer keÀjleevee,
ÒeJeeme, He³e&ìve, ne@ìsue, Deejesi³e, ceveesjbpeve, FbOeve, keÀj, YejCee, Jeerpe yeerue YejCee, ìsefueHeÀesve
yeerueYejCee, ceekexÀefìbie keÀjCes F. meeþer ¬esÀef[ì keÀe[&®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. ns keÀe[& kebÀHev³ee osleele.
ûeenkeÀebvee DeeHeu³ee yeBkeÀ Keel³eeleerue jkeÌkeÀcesFleHele efkebÀJee efJeefMeä jkeÌkeÀcesHe³e¥le ¬esÀef[ì keÀe[&Üejs
jkeÌkeÀcee Deeoe keÀjlee ³esleele. ÒeJeemeele efkebÀJee otj®³ee yeepeejHesþsceO³es Kejsoer keÀjC³eemeeþer peJeU
jesKejkeÌkeÀce yeeUieC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener. p³ee efþkeÀeCeer J³eJenej kesÀuee peelees l³ee efþkeÀeCeer
¬esÀef[ì keÀe[& oeKeefJeu³eeJej lesLeerue mebieCekeÀeJej ¬esÀef[ì keÀe[& vebyej mesJn kesÀuee peelees l³eeÜejs
J³eJeneje®eer veeWo nesles pemes keÀer, ûeenkeÀe®³ee yeBkeÀ Keel³eeJejerue jkeÌkeÀce meoj efJe¬eÀer keWÀêe®³ee
Keel³eeJej pecee nesles DeeefCe ûeenkeÀeuee meoj Jemlet efkebÀJee mesJee lJeefjle GHeueyOe nesles.
ûeenkeÀeves yeBkeÀ Keel³eeleerue jkeÌkeÀcesHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀces® ee JeeHej kesÀu³eeme l³eeves leer jkeÌkeÀce
YejCee keÀje³e®eer Demeles. yeBkeÀ ûeenkeÀekeÀ[tve J³eepee®eer jkeÌkeÀce DeekeÀejCeer keÀjles ne J³eJenej
Keel³eeleerue Keel³eeJej kesÀuee peelees. ¬esÀ[erì keÀe[& Je [syeerì keÀe[& JeeHejCeeN³ee ûeenkeÀeb®eer me bK³ee
Jee{le ®eeueueer Deens. l³eecegUs ner keÀe[& GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee kebÀHev³ee yeepeejele Deeu³ee Deensle.
³ee mesJes®³ee ceesyeou³eele keÀe[&OeejkeÀ ûeenkeÀekeÀ[tve kebÀHev³ee DeuHemee ®eepe& DeekeÀejCeer keÀjleele.
ûeenkeÀebvee ceesþîee jkeÌkeÀce peJeU yeeUieCes Oeeske̳ee®es Je iewjmeesF&®es Demeles. l³eecegUs l³eebvee ¬esÀef[ì
keÀe[& efkebÀJee [sefyeì keÀe[&Üejs keÀjeJes ueeieCeejs J³eJenej megjef#ele Jeeìleele. ûeenkeÀ osMeer DeeefCe efJeosMeer
J³eJenej, ÒeJeeme, He³e&ìve, Heeme&Heesì, efJnmee le³eej keÀjCes, jsuJes eflekeÀerì yegefkebÀie keÀjCes, efJeceevee®es
eflekeÀerì yegefkebÀie keÀjCes, ne@ìsueceOeerue ©ce®es yegefkebÀie keÀjCes F. J³eJenej FbìjvesìÜejs keÀjleele lej
HewMee®es J³eJenej ¬esÀef[ì keÀe[&®³ee mene³³eeves keÀjleele. ceefnueebv ee ¬esÀef[ì keÀe[& megjef#ele Jeeìleele.
ÒeJeemeeceO³es OeeskeÀe Jeeìle veener.
8) S.ìer.Sced. megefJeOee (A.T.M.)
yeBkeÀeceOeerue Keelesoejeb®eer mebK³ee Je J³eJenejeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. HewMee®es J³eJenej
keÀjleevee ûeenkeÀebvee yeBkesÀle jebiesl e GYes jneJes ueeieles. l³eemeeþer JesUs®ee DeHeJ³e³e neslees ke@ÀMe
keÀeTbìjJej jkeÌkeÀce pecee keÀjCeeN³ee Je jkeÌkeÀce eqmJekeÀejCeeN³ee ûeenkeÀeb®eer melele ieoea Demeles. cnCetve
yeBkeÀeveer ûeenkeÀebvee S.ìer.S. megefJeOee oîee³euee meg©Jeele kesÀuee r Deens. ner megefJeOee 24 leeme GHeueyOe
keÀ©ve efoueer peeles. S.ìer.Sce.®eer mees³e yeBkesÀ®³ee ÒeJesMeÜejepeJeU, yeme mLeevekeÀ, yeepeejHesþs®es
ceO³eJeleea efþkeÀeCe, jsuJes mLeevekeÀ, efJeceeveleU, megHej ceekexÀì, cee@ume F. efþkeÀeCeer Demeles.
megjef#elelesmeeþer meske̳egefjìer iee[&med®eer J³eJemLee kesÀuesueer Demeles.munotes.in

Page 109

108
yeBkeÀe ûeenkeÀebvee S.ìer.Sced. keÀe[& osleele. l³eemeesyele SkeÀ keÀes[ vebyej osleele ne vebyej kesÀJeU
ûeenkeÀebvee ceeefnle Demelees. ûeenkeÀ ³ee keÀe[e&Üejs S.ìer.Sce. ceMe erveÜejs jesKe jkeÌkeÀce ÒeeHle keÀjleele.
³ee ceMeerveuee mebieCekeÀ pees[uesues Demeles. S.ìer.Sce. keÀe[&uee ce@ivesì Demeles. l³eecegUs l³ee keÀe[e&Jejerue
keÀes[ vebyej ûeenkeÀe®³ee Keel³eeJejerue J³eJeneje®eer mebieCekeÀeuee ceeefnleer oslees. l³eeve gmeej ûeenkeÀeves
ceeieCeer kesÀuesueer jkeÌkeÀce l³eeuee GHeueyOe nesles. DeeHeues Keeles Demeuesu³ee yeBkesÀ®³ee S.ìer.Sce.
keÀe[&ceOetve Keelesoejeuee SkeÀe JesUer 15 npeej ©He³es keÀe{lee ³esleele. efoJemeeletve leerve JesUe jkeÌkeÀce
Ieslee ³esles. lej Flej yeBkesÀ®³ee S.ìer.Sce.megefJeOesÜejs SkeÀe JesUer 10 npeej ©He³es keÀe{lee ³esleele.
Keelesoejeuee Flej yeBkeÀeceOetve ceefnv³eeletve 3 JesUe J³eJenej ceesHeÀle Demeleele l³eeHes#ee DeefOekeÀ JesUe
J³eJenej kesÀu³eeme DeuHe ®eepe& YejeJee ueeielees. yeBkeÀe S.ìer.Sce.keÀe[&OeejkeÀekeÀ[tve ojJejkeÌkeÀce mesJes®ee ceesyeouee cnCetve ®eepe& keÀjles.
S.ìer.Sce.®eer megefJeOee meg©Jeeleeruee jeä^er³eke=Àle yeBkeÀeveer meg© kesÀueer Deens. Goe. mìsì yeBkeÀ
Dee@HeÀ Fbef[³ee, yeBkeÀ Dee@HeÀ F bef[³ee, ye[esoe yeBkeÀ, Hebpeeye ve@Meveue yeBkeÀ, ³egefve³eve yeBkeÀ cenejeä^ yeBkeÀ,
³egkeÀes yeBkeÀ F. lej menkeÀejer #es$eeceO³es meejmJele yeBkeÀ, DeY³ego³e yeBkeÀ, veeyee[& yeBkeÀ ©Heer keÀes Dee@He.
yeBkeÀ F. Keepeieer #es$eeceO³es Dee³e meer Dee³e meer Dee³e, keÀesìkeÀ cenWê, HesÀ[jue yeBkeÀ, F. yeBkeÀeveer
S.ìer.Sce. megefJeOee GHeueyOe kesÀuesu³ee Deensle. ns keÀe[& peJeU yeeUielee ³esles l³eecegUs Keelesoejebvee
keÀesCel³eener efþkeÀeCeer keÀesCel³eener yeBkesÀ®³ee S.ìer.Sce.ceOetve jesKe jkeÌke Àce ÒeeHle keÀjlee ³esles.
8.3 Yeejleeleerue Fbìjvesì Je=×er
meejCeer ¬eÀ. 1
DeeHeu³ee osMeele F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueues Deens ns DeeHeCeeme Jejerue
DeekeÀ[sJeejer®³ee mene³³eeves mecepeles. Fbìjvesì GHeYeeskeÌl³eeb®³ee mebK ³esle 38… Jee{ Peeueer Deens. ner
Jee{ ue#eefCe³e Deens. DeeHeueer ueeskeÀmebK³ee 2011 ®³ee peveieCevesvegmeej 121 keÀesìer FlekeÀer Deens.
Fbìjvesì GHeYeeskeÌl³eeb®eer mebK³ee 2011 meeueer 121 oMeue#e FlekeÀer Deens ³ee®ee DeLe& osMeeleerue
SketÀCeueeskeÀmebK³es®³ee 10… ueeskeÀ Fbìjvesì®ee JeeHej keÀjleele.munotes.in

Page 110

109
ceesyeeF&ue HeÀesve OeejkeÀeb®³ee mebK³esle meg×e ue#eefCe³e Jee{ Peeueer Deens. 2011 ®³ee
peveieCevesvegmeej ceesyeeF&ue HeÀesve OeejkeÀeb®eer mebK³ee 897 oMeue#e FlekeÀer Deens ³ee®ee DeLe& osMeelee rue
75… ueeskeÀ ceesyeeF&ue®ee JeeHej keÀjleele. 2012 ner mebK³ee 32 oMeue#e FlekeÀer Jee{ueer Deens.
DeeHeu³ee osMeele 2401 F& keÀe@ceme& meWìme& DeeefCe ceesþer nype (Hubs) Deensle. ner nype
28 jep³eele Deensle. yebieueesj, HegCes ³esLeerue Dee³e.ìer.He eke&À osMeeleerue meJee&le ceesþer Deensle. ceesþîee
GÐeesieeleerue meJe& J³eJenej FbìjvesìÜejs / Dee@veueeF&ve kesÀues peeleele. Goe. ÒeJeeme, He³e&ìve, Jeenletve
oUCeJeUCe, ne@ìsue, jsuJes yegefkebÀie, efJeceeve mesJes®es yegefkebÀie, ìtj He@kesÀpe, ÒeJe eMeer efJecee, Dee@veueeF&ve
Kejsoer, Deejesi³e mesJee, GÐeesie, keÀj YejCee, cenmetue ieesUe keÀjCeeN³ee MeeKee, yeBkeÀe F.
8.4 Yeejleeleerue F& keÀe@ceme& GÐeesieemeceesjerue DeeJneves (CHALLENGES
FACING INDIAN E -COMMERCE INDUSTRY)
1) DeefOekeÀ Ke®e& ³ eslees.
F& keÀe@ceme& megefJeOee 24 leeme GHeueyOe keÀ©ve oîeeJeer ueeieles. l³eemeeþer Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees.
Goe. S.ìer.Sce. megefJeOesmeeþer mJeble$e ©ce, S.ìer.Sce. ceMeerve, mebieCekeÀ, JeerpeHegjJeþe, meske̳egefjìer
iee[&med, HewMee®eer J³eJemLee keÀjCeejs DeefOekeÀejer, og©mleer lep%e, S.ìer.Sce. keÀe[& HegjJeþe keÀjCeejs
keÀce&®eejer, efnMesye DeefOekeÀejer F. Jejerue Ke®ee&®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. Hegjsmes J³eJenej ve nesCeeN³ee
yeBkeÀebvee ne Ke®e& HejJe[le veener. ³eeHeg{s ³ee Ke®ee&®es ÒeceeCe Jee{le peeCeej Deens. J³eJenejebceO³es meelel³e
þsJeeJes ueeieles.
2) efJeveerce³e J³eJenejeceO³es De[®eCeer ³esleele.
Menjelee rue ieuueeryeesU, PeesHe[HeÆîee , GHeveiejs, De[®eCeer®³ee efþkeÀeCeer ûeenkeÀebvee Jemlegb®ee
HegjJeþe keÀjCes iewjmeesF &®es Demeles. ûeeceerCe Yeeieele, keÀener ûeenkeÀeb®eer Iejs De[®eCeer®³ee efþkeÀeCeer
Demeleele. lemes®e ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ Depetvener Fbìjvesì megefJeOeeb®ee JeeHej HegjsMee ÒeceeCeele keÀjle
veenerle. l³eecegUs Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer DeeefCe HewMee®es J³eJenej keÀjC³eeceO³es Depetvener
De[®eCeer ³esleele.
3) leebef$ekeÀ mJe©Hee®³ee De[®eCeer ³esleele.
F& keÀe@ceme&meeþer peer F&ueskeÌì^e@efvekeÀ meeOeves JeeHejueer peeleele leer meJe& JeerpesJej ®eeueleele.
JeerpeHegjJeþe Ke bef[le Peeu³eeme keÀece yebo He[les. J³eJenej Leebyeleele. S.ìer.Sce. ceMeerve yebo He[les.
mebieCekeÀe®ee meJn&j [eTve neslees, efJemebmLes®³ee keÀeceeJej HeefjCeece neslees. S.ìer .Sced. ceMeerve yebo He[u³eeme ke@ÀMe keÀeGbìj HetJe&Jele Kegues
þsJeeJes ueeieles. DeMeeJesUer keÀce&®eeN³eeb®eer Oeeboue G[les. ceMeerve efkebÀJee mebieCekeÀ og©mleer keÀjC³eeme
efJeuebye ueeieu³eeme ûeenkeÀeb®eer iewjmees³e nesles. og©mleermeeþer DeefOe keÀ ÒeceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
4) HegjsMee ÒeceeCeele veHeÀe efceUle veener.
F& keÀe@ceme& mesJee HegjefJeCeeN³ee mebmLeebvee JesieJesieȳee ÒekeÀej®ee keÀj YejeJee ueeielees. Goe.
cetu³eeJeOeeale keÀj, pekeÀele keÀj, meercee MegukeÀ, mesJeekeÀj , F. J³eJenej HegjsMee ÒeceeCeele ve Peeu³eeme
Ke®ee&®es ÒeceeCe Jee{les. F& keÀe@ceme& keÀe³e&ÒeCeeueer ner Keef®e&keÀ Deens. Ke®ee&®es ÒeceeCe Jee{u³eecegUsmunotes.in

Page 111

110
J³eeJemeeef³ekeÀebvee HegjsMee ÒeceeCeele veHeÀe efceUle veener l³eecegUs efJekeÀeme keÀjCes HejJ e[le veener. pegv³ee
ceMeervemeeþer og©mleer Ke®e& DeefOekeÀ ³eslees lej DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ
keÀjCesJ³eeJemeeef³ekeÀebvee Meke̳e nesle veener.
5) efJelejCeemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
F& keÀe@ceme&ceO³es ûeenkeÀebvee DeeosMe ÒeeHle Peeu³eeyejesyej leeye[leesye Jemlet DeeefCe mesJee GHeueyOe
keÀ©ve oîeeJ³ee ueeieleele. l³eemeeþer GlHeeokeÀebvee DeeJeM³ekeÀ l³ee ceO³emLeeb®eer ceole I³eeJeer ueeieles.
l³eebvee efJeefMeä ÒeceeCeele keÀefceMeve oî eeJes ueeieles. yeepeejHesþsceO³es mebûenCe J³eJemLee keÀjeJeer ueeieles.
JeenletkeÀ mebûenCe, keÀefceMeve, osKeYeeue, peeefnjele,efJe¬eÀ³eesÊej mesJee, ûeenkeÀ mebHeke&À F. ÒekeÀejs
GlHeeokeÀebvee Ke®e& keÀjeJes ueeieleele. efJelejCe Ke®ee&le Jee{ Peeu³ee cegUs l³eeb®³ee SketÀCe Ke®ee&le Jee{
nesles.
6) ®egkeÀe Je ®eesjer®es ÒeceeCe Jee{ues Deens.
F& keÀe@ceme& J³eJenejeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. leebef$ekeÀ De[®eCeer, ®eesjer F. cegUs jkeÌkeÀcee ieneU
nesleDeensle. ¬esÀef[ì keÀe[&, [sefyeì keÀe[&, S.ìer .Sce.keÀe[& F. ieneU Peeu³eeme DeeefCe mebyebefOele
J³eeqkeÌleuee l³ee®ee vebyej mecepeu³eeme HewMee®eer ®eesjer nesles. FbìjvesìJejerue ceeefnleer®eer ®eesjer nesles. DeMeer
cenÊJee®eer ceeefnleer JesUsJej GHeueyOe ve Peeu³eeme J³eJemee³ee®es ceesþs vegke Àmeeve nesles. S.ìer.Sce.Üejs
SKeeoîee J³ekeÌleeruee jesKe jkeÌkeÀce DeefOekeÀ iesu³eeme l³ee®³eekeÀ[tve leer Jemetue keÀjCes ner keÀefþCe yeeye
Deens.
7) DeHegjer keÀe³eoe J³eJemLee
DeeHeu³ee osMeeleerue keÀe³eos keÀ[keÀ veenerle. keÀe³eoîeeuee HeUJeeìe Deensle. ®egkeÀer®³ee
J³eJenejebcegUs keÀener Keelesoejeb®es/ûeenkeÀeb®es vegkeÀmeeve nesles. l³eebveer v³ee³eeue³eekeÀ[s oeo ceeefieleu³eeme
FbìjvesìJejerue J³eJenej ns keÀe³eosefMejefjl³ee cetU mJeªHee®es ûee¿e Oejues peele veenerle l³eecegUs
ûeenkeÀebve e v³ee³eeue³eeÜejs vegkeÀmeeve YejHeeF& efkebÀJee oeo ceeielee ³esle veener.
8) ¬esÀef[ì keÀe[& Je [sefyeì keÀe[&®ee ce³ee&efole JeeHej
DeeHeu³ee osMeeleerue mee#ejlee keÀceer Deens. DeuHe mee#ej ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieele Deensle. lemes®e
ûeeceerCe Yeeie ele mebieCekeÀ, Fbìjvesì JeeHejCeeN³ee ueeskeÀeb®es ÒeceeCe keÀceer Deens. ceesyeeF&ue JeeHejCeejs ueeskeÀ
Fbìjvesì JeeHejleele®e Demes veener. osMeele kesÀJeU 5… ueeskeÀ ¬esÀef[ì keÀe[&®ee JeeHej keÀjleele l³eecegUs
F& keÀe@ceme& J³eJenej Depetvener DeeHe u³ee osMeele ce³ee&efole Deensle.
9) Dee@veueeF&ve efJeHeCeve mebMeesOeve (Online MarketingResearch)
Fbìjves쮳ee mene³³eeves ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjCes, yeepeejHesþeb®ee meJnx keÀjCes
meesF&®es Peeues Deens. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀebv ee Dee@veueeF&ve yeepeejHesþ mebMeesOeve keÀjlee ³esles.
efJe¬esÀl³eebvee JesyemeeF&ìmedJej Jemlet Je mesJeeb®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. efJe¬esÀles ûeenkeÀebvee
ner ceeefnleer mecepeeJetve osleele. GlHeeokeÀ ûeenkeÀebvee peeefnjeleerÜ ejs ceeefnleer osleele. FbìjvesìJej ³eent,
SkeÌmeHesef[³ee, cee³e¬eÀesmee@HeÌì F. keÀbHev³ee yeepeejHesþe Je ûeenkeÀeb®³ee meJnx keÀ©ve Dee@veueeF&ve ceeefnleer
ieesUe keÀjleele. J³eeJemeeef³ekeÀ FbìjvesìÜejs Iejyemeu³ee efJeHeCeve mebMeesOeve keÀjleele. l ³eecegUs l³eeb®ee
JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ceO³es ye®ele nesles. DeeOegefvekeÀ yeepeejHesþe ³ee ûeenkeÀ DeeefCe GlHeeokeÀ ³eeleeruemunotes.in

Page 112

111
Deblej Jee{efJeCeeN³ee Deensle. FbìjvesìJej efJeefJeOe kebÀHev³eeb®eer ceeefmekesÀ, peve&ume,Jeeefyeguesefìvme Òeefme× kesÀueer peeleele. l³eeÜejs GlHeeokeÀ DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer ieesUe keÀjleele.
efJeHeCeve mebMeesOeve keÀjleevee Òee@keÌìj De@v[ ie@cyeue, cee³e¬eÀesmee@HeÌì, efnbogmLeeve ³egefveefueJnj
F.kebÀHev³ee ûeenkeÀeb®ee DeefYeÒee³e ieesUe k eÀjleele. ûeenkeÀ mebMeesOeve, ûeenkeÀ Jele&ve mebMeesOeve, yeepeejHesþ
mebMeesOeve F. Üejs l³eebvee yeepeejHesþeb®eer meKeesue ceeefnleer ieesUe keÀjlee ³esles. ³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs
J³eJemLeeHekeÀ cenÊJee®es efveCe&³e Iesleele. Goe. mHeOexle efìket Àve jenCes, peeefnjele keÀjCes, ûeenkeÀeb®³ee
DeeJe[erefveJe[er mecepeeJetve IesCes, efJeHeCeve keÀe³ee&ceO³es keÀe³e&#ecelee efvecee&Ce keÀjCes F&. Dee@veueeF&ve efJeHeCeve
mebMeesOeveeceO³es og³³ece mJe©Hee®eer ceeefnleer ieesUe kesÀueer peeles. leebef$e keÀ J³eeJemeeef³ekeÀ, Jeenve kebÀHev³ee,
DeewIeìkeÀeb®eer ceeefnleer ieesUe keÀjleele. mebMeesOekeÀebveer yeepeejHesþsle Òel³e#e peeTve meJnx keÀj C³eeHes#ee
Dee@veueeF&ve meJnx keÀjCes meesF&®es Peeues Deens. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ yeepeejHesþ Je efJeHeCeve
mebMeesOeveemeeþer Dee@veueeF&ve ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjCes Hemeble keÀjleele.
8.5 Dee@veueeF&ve efJeHeCeve mebMeesOeve (IMP ORTANCE
ANDADVANTAGES OF ONLINE MARKETING RESEARCH)
1) ûeenkeÀeb®es DeefYeÒee³e ieesUe keÀjlee ³esleele.
FbìjvesìÜejs GlHeeokeÀ ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOetve l³eeb®³ee DeeJe[er efveJe[er Je DeefYeÒee³e
mecepeeJetve Iesleele. l³eeÜejs l³eebvee leMee Òek eÀej®³ee Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele. ³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es meelel³e þsJetve Jemlet Je mesJeeb®ee opee& efJekeÀefmele keÀjlee ³eslees.
2) GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®eer ûeenkeÀebvee ceeefnleer oslee ³esles.
GlHeeokeÀ JesyemeeF&ìmed le ³eej keÀ©ve ûeenkeÀebvee GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeefnleer
osleele. l³eecegUs ûeenkeÀeb®ee Òeeflemeeo Jee{C³eeme ceole nesles. ûeenkeÀeb®ee Òeeflemeeo ne ûeenkeÀ
mebMeesOeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeye þjles.
3) ûeenkeÀebvee efJe¬eÀ³eesÊej mes Jee GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esleele.
ûeenkeÀebveer Jemlegb®eer Kejsoer Dee@veueeF&ve kesÀu³eeveblej l³eebvee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee GHeueyOe keÀ©ve
efou³ee peeleele. Goe. og©mleer, leebef$ekeÀ meuuee, ie@jbìer Je Jee@jbìer, JemlegceO³es yeoue, Jemleg®ee JeeH ej
keÀmee keÀjeJee ³eeyeeyele ceeefnleer, Òeel³eeq#ekeÀ, ³eb$emeeceûeer®eer mLeeHevee F.
4) jeäer³e Je Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej ûeenkeÀebMeer mebHeke&À keÀjlee ³eslees.
Dee@veueeF&ve keÀveskeÌMevme jeä^er³e DeeefCe Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej GHeueyOe Demeleele.
l³eecegUs GlHeeokeÀebvee otj®³ee DeblejeJejerue ûeenkeÀebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees. GlHeeokeÀ Jemleg®eer efve³ee&le
keÀjCes, efJe¬eÀer keÀjCes, efJe¬eÀer Je=×er keÀjCes F. yeeyele ³eMemJeer þjlees.
5) Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele keÀ jlee ³esles.
Jemlet le³eej kesÀu³eeyejesyej GlHeeokeÀ Jemleg®eer ceeefnleer JesyemeeF&ìJej GHeueyOe keÀ©ve osleele.
ûeenkeÀebvee ner ceeefnleer Iejyemeu³ee GHeueyOe nesles. l³eeletve l³eebvee Kejsoer®eer ÒesjCee efceUles. SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee efJeefJeOe Jem legb®eer ceeefnleer Heeefnu³eeJej l³eebvee Jemleg®eer leguevee keÀjCes Meke̳e nesles.munotes.in

Page 113

112
6) mHeOe&keÀeb®eer ceeefnleer mecepeles.
GlHeeokeÀ mJele: Flej GlHeeokeÀeb®³ee JesyemeeF&ì Jejerue ceeefnleer Heenleele. peeefnjeleerue,
Jemleg®es vecegves, efJe¬eÀer me sJee, ceO³emLe, veJeerve ³eespevee, [eJeHes®e, F. mHeOe&keÀeb®eer Je l³eeb®³ee
GlHeeovee®eerceeefnleer GlHeeokeÀebvee mecepeles. l³eeDeeOeejs l³eebvee mHeOexle keÀmes efìketÀve jne³e®es ns
mecepeles. mHeOexmeeþer cenÊJee®es efveCe&³e Ieslee ³esleele Je [eJ eHes®e le³eej keÀjlee ³esleele.
7) Dee@veueeF&ve ceeefnleer peueo ieleerves ÒeeHle keÀjlee ³esles.
GlHeeokeÀebvee yeepeejHesþ efJekeÀe³ee&ue³eele ÒeeHle keÀ© MekeÀleele. lej û eenkeÀebvee les ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eebvee ner
ceeefnleer Iejyemeu³ee GHeueyOe nesle Demeles.
8) GlHeeokeÀebvee cenÊJee®es efveCe&³e Ieslee ³esleele.
efJeHeCeve #es$eeleerue Je mebMeesOeveefJel³eebvee ³ee ceeefnleer®ee GHe³eesie J³eJemee³eeleerue cenÊJee®es efveCe&³e IesC³eemeeþer neslees. ceesþîee J³eJemee³eele
mebMeesOeve keÀjC³eemeeþer efJeHeCeve mebMeesOeve ne mJeleb$e efJeYeeie keÀe³e&jle Demelees. ³ee efJeYeeieeleerue
mebMeesOeve Je ceeefnleer ieesUe keÀjCeejs keÀce&®eejer yeepeejHesþeb®eer ceeefnleer Dee@veueeF&ve ieesUe keÀ©ve
mebMeesOeve DenJeeue le³eej keÀjleele ³ee DenJeeueeÜejs efJeHeCeve J³eJemLeeHekeÀebvee J³eJemee³eeleerue cenÊJee®es
efveCe&³e Ieslee ³esleele.
9) mebMeesOevee®es keÀece JesUsJej HetCe& keÀjlee ³esles.
Dee@veueeF&ve ceeefnleer peueo ieleerves DeeefCe meKeesue ÒeeHle keÀjlee ³esles. ceeefnleerceO³es keÀcelejlee
Demeu³eeme HeeþHegjeJee keÀ©ve ceeefnleer GHeueyOe keÀjlee ³esles. l³eecegUs mebMeesOe keÀ ³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs
mebMeesOevee®es keÀece JesUsJej HetCe& keÀª MekeÀleele. J³eeHekeÀ ÒeceeCeeJejerue mebMeesOevee®es keÀece megoOee
efve³eesefpele JesUsle HetCe& keÀjlee ³esles.
10) mebMeesOeve keÀe³e& opexoej keÀjlee ³esles.
ceeCemeebÜejs ce eefnleer ieesUe keÀjCes, ceeefnleer mebHeeove keÀjCes, ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer®es
efJeMueskeÀjlee ³esles, efJeMuesopexoej nesles.
11) mebMeesOeveemeeþer Ke®e& keÀceer ³eslees.
yeepeejHesþs®ee Òel³e#e meJnx keÀjCes ner yeeye Keef®e&keÀ Deens. ceeveJeer ÞeceMekeÌleeruee ce³ee&oe
Demeleele. mebie CekeÀ J³eeHekeÀ mJe©Hee®eer keÀeces keÀ© MekeÀleele. Dee@veueeF&vemeeþer/mebieCekeÀemeeþer
meg©Jeeleeruee DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. l³eeveblej JeepeJeer Ke®ee&Üejs ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe
keÀjlee ³esles. l³eecegUs mebMeesOeveemeeþ er Ke®e& keÀceer ³eslees.
12) ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjlee ³esles.
Dee@veueeF&ve ceeefnleer ieesUe keÀ©ve leer mebieCekeÀeJej mebûeefnle kesÀueer peeles. J³eeJemeeef³ekeÀ ner
ceeefnleer DeeHeu³ee iejpesvegmeej JeeHejleele. Flej efJeYeeie, keÀe³e e&ue³es, Meemeve F. veer ceeefnleer®eer ceeieCeer
kesÀu³eeme l³eebvee leer GHeueyOe keÀ©ve oslee ³esles.munotes.in

Page 114

113
13) JesU, Þece DeeefCe Hewmee F. ®eer ye®ele keÀjlee ³esles.
Dee@veueeF&ve ceeefnleer ieesUe keÀjC³eemeeþer mebMeesOekeÀeuee #es$eeJej peeJes ueeiele veener. l³ee®³ee
Þecee®eer ye®ele nesles. ceeefnleer peueo ieleerves ÒeeHle keÀjlee ³esles. l³eecegUs JesUs®eer ye®ele nesles. lemes®e Ke®e&
keÀceer ³eslees. l³eecegUs HewMee®eer ye®ele keÀjlee ³esles.
8.6 meejebMe
meO³ee®es ³egie ns mebieCekeÀe®es Deens. efJeefJeOe #es$eele F&ueseqkeÌì^keÀ ceeO³ecee®³ee mene³³eeves F&
keÀe@ceme& efkebÀJee F& efJeHeCeve J³eJenej kesÀues peeleele. l³eeÜejs GlHeeokeÀ Jemlet Je mesJeeb®e er efJe¬eÀer Dee@veueeF&ve
keÀjleele lemes®e ûeenkeÀ Iejyemeu³ee Dee@veueeF&ve Jemlet Je mesJee ÒeeHle keÀjleele. osMeeleerue ûeenkeÀebkeÀ[s,
J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeebkeÀ[s mebieCekeÀ, Fbìjvesì mesJee, ceesyeeF&ue GHeueyOe Deensle. yeBkeÀeveer keÀe[&, [sef yeì
keÀe[& megefJeOee ûeenkeÀebvee GHeueyOe keÀ©ve efoueer Deens. mebieCekeÀ #es$eele keÀece keÀjC³eemeeþer kegÀMeue
keÀce&®eeN³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eele mebieCekeÀ ÒeefMe#eCe, Dee@veueeF&ve, mee³eyej
keÀe@HesÀ, HeÀesìeskeÀe@H eer,He@ÀkeÌme F. megefJeOee GHeueyOe Deensle l³eecegUs YeefJe<³eele Dee@veueeF&ve J³eJenej Je F&
keÀe@ceme& J³eJenejebvee ®eebieues YeefJeleJ³e Deens. lejerner ³ee #es$eemeceesj efJeefJeOe mecem³ee Deensle. l³eeJej
GHee³e³eespevee keÀ©ve ³ee #es$ee®ee efJ ekeÀeme keÀjCes Meke̳e Deens. GlHeeokeÀ Dee@veueeF&ve mebMeesOeve keÀ©ve
GHee³e³eespeveeb®ee MeesOe Iesle Deens.
8.7 ÒeMve
1)F& keÀe@ceme& cnCepes keÀe³e ? F& keÀe@ceme&Üejs ûeenkeÀevee keÀesCel³ee megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee
peeleele ?
2)Yeejleeleerue F& keÀe@ceme& GÐeesieemeceesjerue DeeJneves meebiee.
3)Dee@veueeF&ve efJeHeCeve mebMeesOevee®es cenÊJe DeeefCe HeÀe³eos meebiee.
4)ìerHee efuene.
De) Yeejleeleerue F& keÀe@ceme& GÐeesieemeceesjerue DeeJneves
ye) Dee@veueeF&ve efJeHeCeve meb MeesOeve
keÀ) F& keÀe@ceme&Üejs ûeenkeÀebvee efou³ee peeCeeN³ee megefJeOee
[) ye´e@[ ye´@v[ megefJeOee
F&) mee³eyej ke@ÀHesÀ
HeÀ) ¬esÀ[erì keÀe[& Je [syeerì keÀe[&
ie) S.ìer.Sce.megefJeOee
n) Yeejleeleerue Fbìjvesì Je=×er.
munotes.in